Utrata bliskiej osoby to zawsze silne przeżycie, w którym kwestie majątkowe schodzą na dalszy plan. Jednak w świetle prawa warto znać swoje prawa – szczególnie wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, w którym nas pominął. Polskie prawo przewiduje mechanizm ochrony interesów najbliższych członków rodziny – zachowek, który może im przysługiwać mimo braku wzmianki w testamencie.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja prawa cywilnego, mająca na celu ochronę interesów majątkowych najbliższej rodziny zmarłego, która nie została uwzględniona w testamencie lub została uwzględniona w mniejszym zakresie, niż wynikałoby to z dziedziczenia ustawowego.
Nie jest to prawo do konkretnej rzeczy z majątku spadkowego (np. domu czy samochodu), lecz roszczenie o zapłatę określonej kwoty pieniężnej, która ma stanowić rekompensatę za utracony udział w spadku.
Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, do grona osób uprawnionych do zachowku należą:
- zstępni spadkodawcy – dzieci, wnuki,
- małżonek spadkodawcy,
- rodzice spadkodawcy, ale tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił zstępnych.
Aby móc dochodzić zachowku, należy należeć do kręgu spadkobierców ustawowych i nie zostać uwzględnionym w testamencie, albo zostać uwzględnionym w stopniu mniejszym niż należny.
Jak oblicza się wysokość zachowku?
Podstawą do wyliczenia zachowku jest tzw. substrat zachowku, czyli czysta wartość majątku spadkodawcy (aktywa pomniejszone o długi spadkowe), powiększona o darowizny dokonane za życia spadkodawcy. To oznacza, że nawet jeśli majątek został rozdysponowany przed śmiercią, jego wartość może wpłynąć na wysokość roszczeń z tytułu zachowku.
Wysokość zachowku wynosi zazwyczaj:
- ½ wartości udziału spadkowego, który przypadałby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym,
- ⅔ tej wartości, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletni.
Kiedy można dochodzić zachowku i jak to zrobić?
Jeśli osoba zobowiązana do zapłaty zachowku (np. spadkobierca testamentowy) odmawia jego wypłaty, uprawniony może wystąpić na drogę sądową. Termin przedawnienia roszczenia o zachowek wynosi 5 lat od:
- dnia otwarcia spadku (czyli daty śmierci spadkodawcy),
- lub dnia ogłoszenia testamentu, jeśli został on ujawniony później.
W praktyce często dochodzi do sytuacji, w której strony dogadują się poza sądem. Zamiast wypłaty pieniędzy, uprawniony może otrzymać składnik majątku – np. samochód czy biżuterię. Jest to jednak rozwiązanie opcjonalne i wymaga zgody obu stron.
Kiedy prawo do zachowku nie przysługuje?
Polskie prawo przewiduje konkretne sytuacje, w których zachowek nie przysługuje, nawet jeśli dana osoba należy do kręgu spadkobierców ustawowych. Są to m.in.:
- Uznanie za niegodnego dziedziczenia – dotyczy przypadków, gdy spadkobierca np. popełnił ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy, zniszczył testament, lub próbował manipulować jego treścią.
- Wydziedziczenie – musi być wyraźnie wskazane w testamencie z podaniem przyczyny, np. uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych.
- Zrzeczenie się dziedziczenia – w drodze umowy notarialnej zawartej za życia spadkodawcy.
- Odrzucenie spadku – dobrowolne zrzeczenie się udziału w spadku już po jego otwarciu.
Warto zaznaczyć, że uznanie za niegodnego nie działa automatycznie. Wymaga orzeczenia sądu na podstawie złożonego wniosku przez inną osobę zainteresowaną.
Zachowek – zabezpieczenie czy źródło konfliktu?
Choć instytucja zachowku ma chronić bliskich przed całkowitym pominięciem w testamencie, często staje się przyczyną konfliktów rodzinnych i długich postępowań sądowych. Najczęstsze problemy dotyczą:
- spornych darowizn przekazanych za życia,
- nieujawnionych aktywów majątkowych,
- niejasnych lub nieprecyzyjnych zapisów testamentowych.
Dlatego eksperci z zakresu prawa spadkowego zalecają, by:
- regularnie aktualizować testament,
- dokumentować darowizny przekazywane dzieciom i wnukom,
- rozważyć zawieranie umów o zrzeczenie się dziedziczenia – szczególnie w rodzinach z dużą liczbą członków.
Zachowek – podsumowanie i praktyczne wskazówki
Zachowek to kluczowy mechanizm ochrony prawnej osób najbliższych zmarłemu, który ma zapobiec ich wykluczeniu z dziedziczenia. Aby skutecznie dochodzić roszczeń:
- upewnij się, że należysz do kręgu spadkobierców ustawowych,
- sprawdź, czy zostałeś pominięty w testamencie lub otrzymałeś mniej niż wynika z dziedziczenia ustawowego,
- zachowaj termin 5 lat na dochodzenie roszczenia,
- w razie potrzeby skorzystaj z pomocy prawnika specjalizującego się w sprawach spadkowych.
Znajomość swoich praw oraz szybka reakcja może uchronić Cię przed utratą należnych środków, a także pomóc w zachowaniu sprawiedliwości w podziale majątku po zmarłym.
