Blisko pół miliona starszych Polaków stoi przed dramatycznym dylematem: nie mają spadkobierców, a ich życiowy dorobek może trafić do gminy lub Skarbu Państwa. W świetle obowiązujących przepisów brak testamentu oznacza, że po śmierci majątek osoby samotnej staje się własnością instytucji państwowych. Tymczasem istnieją prawne sposoby, by temu zapobiec: testament, darowizna lub umowa o dożywocie. Każde z tych rozwiązań ma swoje plusy i minusy, ale łączy je jedno – pozwalają seniorowi samodzielnie zdecydować o przyszłości swojego majątku.
Seniorzy bez dziedziców: skala problemu
Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że w Polsce żyje obecnie blisko 10 milionów osób w wieku emerytalnym. Badanie przeprowadzone przez Związek Przedsiębiorstw Finansowych oraz Instytut Rozwoju Gospodarczego SGH wskazuje, że 4,7 proc. z nich nie ma komu przekazać swojego majątku. To oznacza, że temat dotyczy około 470 tysięcy seniorów w kraju.
Jeszcze bardziej niepokojący jest fakt, że tylko 16,2 proc. osób powyżej 64. roku życia sporządziło testament. Aż 47 proc. badanych nie widzi takiej potrzeby, a ponad 22 proc. uważa, że nie posiada wystarczającego majątku, by go dziedziczono. W efekcie 9 na 10 seniorów nie zabezpieczyło prawnie swojego dorobku życia.
Co dzieje się z majątkiem seniora bez spadkobierców?
Jeśli zmarły nie zostawił testamentu i nie ma ustawowych spadkobierców, jego majątek przechodzi na własność gminy ostatniego miejsca zamieszkania. Gdy nie można jej ustalić – właścicielem staje się Skarb Państwa. To rozwiązanie wynikające z przepisów Kodeksu cywilnego, które przewidują, że spadek nie może pozostać bez właściciela.
Proces ten jednak nie następuje automatycznie. Najpierw sąd prowadzi postępowanie spadkowe, by upewnić się, że nie istnieją inni krewni mający prawo do dziedziczenia. Jeśli nikt się nie zgłosi – państwo przejmuje cały majątek, w tym nieruchomości, oszczędności, rzeczy osobiste i pamiątki.
Jakie są dostępne formy przekazania majątku?
Seniorzy, którzy chcą uniknąć sytuacji, w której ich dorobek życia przejdzie w ręce państwa, mają do wyboru kilka prawnych rozwiązań:
Testament
To najprostsza i najczęściej stosowana forma rozporządzenia majątkiem. Można go sporządzić samodzielnie (własnoręcznie, z datą i podpisem) albo skorzystać z usług notariusza. Testament umożliwia przekazanie majątku dowolnej osobie lub instytucji – niezależnie od więzów rodzinnych.
Darowizna
Senior może za życia przekazać konkretne składniki majątku wybranej osobie – np. mieszkanie, działkę, oszczędności czy cenne przedmioty. Umowa darowizny powinna mieć formę aktu notarialnego, jeśli dotyczy nieruchomości. Darowizna może być nieodpłatna, ale niesie za sobą konsekwencje podatkowe.
Umowa o dożywocie
Ta forma zakłada przekazanie własności nieruchomości w zamian za dożywotnią opiekę lub świadczenia finansowe. Senior zyskuje gwarancję zamieszkania w danym lokalu oraz comiesięczną rentę lub inne ustalone świadczenia. Prawo do mieszkania jest zabezpieczone poprzez wpis do księgi wieczystej, co chroni seniora nawet w przypadku zmiany właściciela.
Co z pamiątkami i rzeczami osobistymi?
Wiele osób zapomina, że poza wartościowym majątkiem materialnym istnieją też przedmioty o znaczeniu sentymentalnym – zdjęcia, listy, dokumenty, pamiątki rodzinne. Jeśli nie zostaną wcześniej przekazane lub wskazane w testamencie, trafiają do urzędowych magazynów albo zostają zutylizowane.
Aby temu zapobiec, seniorzy mogą:
- Sporządzić listę osobistych przedmiotów i przypisać je konkretnym osobom lub instytucjom,
- Przekazać pamiątki za życia – np. rodzinie, znajomym, muzeum, archiwum czy fundacji,
- Wskazać w testamencie, co ma się stać z osobistymi przedmiotami po ich śmierci.
Umowa o dożywocie w praktyce: realne korzyści i zagrożenia
Zgodnie z art. 908 i kolejnymi Kodeksu cywilnego, umowa o dożywocie pozwala seniorowi przekazać nieruchomość w zamian za opiekę lub rentę. Może to być osoba prywatna lub np. fundusz hipoteczny.
Zalety:
- Dożywotnie prawo zamieszkania, zabezpieczone prawnie,
- Comiesięczna renta lub jednorazowa wypłata,
- Brak obowiązku płacenia czynszu, podatków czy opłat eksploatacyjnych, jeśli umowa przewiduje ich pokrycie przez nabywcę,
- Poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji.
Wady:
- Senior traci prawo własności nieruchomości w chwili podpisania umowy,
- Brak możliwości dziedziczenia – spadkobiercy nie otrzymają już tej nieruchomości,
- Umowa wymaga pełnego zaufania do drugiej strony – w razie konfliktu trudno ją rozwiązać bez postępowania sądowego.
Seniorzy, którzy nie mają dzieci, wnuków ani krewnych, nie są skazani na to, by ich majątek trafił do państwa. Testament, darowizna lub umowa o dożywocie to skuteczne narzędzia, które pozwalają im świadomie zdecydować o przyszłości swojego dorobku.
Każde z rozwiązań ma inne konsekwencje prawne i finansowe, dlatego warto wcześniej skonsultować się z notariuszem lub doradcą prawnym, aby dobrać najlepsze dla siebie. W ten sposób można mieć pewność, że majątek – zarówno ten materialny, jak i sentymentalny – trafi w odpowiednie ręce.
