Koniec wakacji to początek długów. Eksperci ostrzegają przed efektem pustego portfela

Wakacje się skończyły, opalenizna powoli znika, a na koncie bankowym hula wiatr. To właśnie teraz, gdy czujemy finansowy ucisk, jesteśmy najbardziej narażeni na… kolejne, często zupełnie niepotrzebne wydatki. Psychologowie i eksperci finansowi nazywają to „efektem pustego portfela” – niebezpiecznym zjawiskiem, które co roku wpędza tysiące Polaków w spiralę zadłużenia tuż po powrocie z urlopu. Dlaczego po wydaniu kilku tysięcy złotych na wyjazd, tak łatwo przychodzi nam wziąć kredyt na nowy gadżet albo drogie ubranie „na pocieszenie”?

Odpowiedź leży w skomplikowanych mechanizmach naszego mózgu, które w okresie powakacyjnym działają na naszą niekorzyść. Zrozumienie tej pułapki to pierwszy i najważniejszy krok, by nie stać się kolejną ofiarą powakacyjnej fali nieracjonalnych decyzji finansowych. Eksperci biją na alarm, bo dane z lat ubiegłych pokazują, że wrzesień i październik to miesiące, w których gwałtownie rośnie zainteresowanie szybkimi pożyczkami i zakupami na raty. W 2025 roku ten trend może być jeszcze silniejszy.

Psychologiczna pułapka końca lata. Dlaczego tracimy kontrolę?

Koniec urlopu to dla naszego mózgu mały szok. Przez tydzień lub dwa żyliśmy w trybie relaksu, beztroski i podwyższonego poziomu dopaminy – hormonu szczęścia. Powrót do szarej rzeczywistości, obowiązków i pustego konta powoduje gwałtowny spadek nastroju, nazywany często „powakacyjnym bluesem”. To właśnie w tym stanie jesteśmy najbardziej podatni na impulsywne zachowania, które mają na celu szybką poprawę samopoczucia.

Do gry wchodzą trzy kluczowe mechanizmy:

• Zmęczenie decyzyjne: Planowanie wakacji, sam wyjazd i późniejszy powrót do pracy zużywają ogromne pokłady naszej energii mentalnej. Gdy jesteśmy zmęczeni, nasza zdolność do podejmowania racjonalnych, przemyślanych decyzji drastycznie spada. Łatwiej wtedy ulegamy pokusom i wybieramy drogę na skróty, np. zakup na raty zamiast oszczędzania.
• Potrzeba natychmiastowej gratyfikacji: Mózg, przyzwyczajony do wakacyjnych przyjemności, domaga się kolejnej dawki „szczęścia”. Najprostszym sposobem na jej dostarczenie są zakupy. Nowy telefon, modna torebka czy drogi gadżet dają chwilowy zastrzyk radości, który pozwala zapomnieć o finansowej pustce.
• Presja społeczna: Media społecznościowe zalewają nas zdjęciami znajomych, którzy wciąż są na wakacjach lub chwalą się nowymi nabytkami. To rodzi poczucie, że „nam też się coś należy” i usprawiedliwia nierozsądne wydatki jako formę nagrody za ciężką pracę.

„Skoro wydałem 5000 zł, to co za różnica?”. Efekt kontrastu w praktyce

Jednym z najpotężniejszych błędów poznawczych, który napędza „efekt pustego portfela”, jest efekt kontrastu. Nasz mózg nie ocenia wartości w sposób absolutny, lecz przez porównanie. Wyobraźmy sobie sytuację: właśnie wróciliśmy z rodzinnych wakacji, które kosztowały 7000 zł. Następnego dnia widzimy w sklepie najnowszy model smartfona za 2500 zł lub konsolę do gier za 2000 zł.

W normalnych warunkach taki wydatek uznalibyśmy za duży i wymagający zastanowienia. Jednak tuż po wydaniu znacznie większej kwoty na urlop, te 2500 zł wydaje się… niewielkie. W naszej głowie pojawia się zdradliwa myśl: „Skoro wydałem 7000 zł na tydzień przyjemności, to co to jest 2500 zł na coś, co będzie mi służyć latami?”. To klasyczna pułapka. Porównujemy duży, już poniesiony koszt z mniejszym, planowanym wydatkiem, przez co ten drugi traci na znaczeniu. W ten sposób racjonalizujemy decyzję o zadłużeniu się na coś, czego w rzeczywistości nie potrzebujemy i na co nas nie stać.

Kredyt na pocieszenie. Jak chwilówki i BNPL stają się ucieczką?

Poczucie pustki po urlopie i widok uszczuplonego salda na koncie wywołują stres i niepokój. A co jest najszybszym sposobem na ucieczkę od negatywnych emocji? Zakupy. Rynek finansowy doskonale o tym wie i oferuje pozornie bezbolesne rozwiązania, które w rzeczywistości są prostą drogą do spirali zadłużenia.

Szczególnie niebezpieczne są tutaj dwie opcje. Po pierwsze, pożyczki-chwilówki, które kuszą szybkością i minimum formalności, ale ich realne oprocentowanie (RRSO) bywa astronomiczne. Po drugie, coraz popularniejsze systemy „Kup teraz, zapłać później” (BNPL), które odraczają płatność o 30 dni lub rozkładają ją na kilka nieoprocentowanych rat. To stwarza iluzję, że nic nie wydajemy. Problem w tym, że odroczone płatności w końcu trzeba uregulować, a gdy nałożą się na siebie, mogą stworzyć poważne obciążenie dla domowego budżetu i zmusić do zaciągnięcia kolejnych, już oprocentowanych zobowiązań.

Jak nie wpaść w spiralę zadłużenia? Konkretne kroki na powakacyjny reset

Świadomość istnienia „efektu pustego portfela” to połowa sukcesu. Drugą połową jest wdrożenie konkretnych działań, które pozwolą odzyskać kontrolę nad finansami i uniknąć powakacyjnych długów. Oto cztery proste kroki, które warto wdrożyć już dziś:

• Zrób „twardy reset” budżetu: Usiądź i dokładnie przeanalizuj swoje finanse po wakacjach. Sprawdź stan konta, zadłużenie na karcie kredytowej i wszystkie zobowiązania. Stwórz prosty budżet na najbliższy miesiąc, jasno określając limity na kluczowe kategorie wydatków.
• Wprowadź 30-dniowy detoks od zakupów: Podejmij świadomą decyzję, że przez najbliższe 30 dni nie kupisz żadnej rzeczy, która nie jest absolutnie niezbędna (jedzenie, chemia, opłaty). To da Twojemu mózgowi czas na „ochłonięcie” i wyjście z trybu impulsywnego wydawania.
• Zablokuj pokusy: Usuń zapisane dane kart płatniczych ze sklepów internetowych i aplikacji. Wypisz się z newsletterów marketingowych, które kuszą promocjami. Im więcej barier postawisz między sobą a łatwym zakupem, tym lepiej.
• Zaplanuj kolejny cel finansowy: Zamiast pocieszać się zakupami, przekieruj swoją energię na coś konstruktywnego. Może to być cel oszczędnościowy (np. „fundusz awaryjny 1000 zł do końca roku”) albo planowanie kolejnego, tańszego wyjazdu w 2025 roku. Posiadanie celu daje motywację i poczucie kontroli.

Zrozumienie „efektu pustego portfela” to klucz do ochrony przed nierozsądnym zadłużaniem się. Pamiętaj, że prawdziwym problemem nie jest sam wakacyjny wydatek, ale brak planu i świadomości tego, co dzieje się z naszą psychiką i portfelem tuż po powrocie. Świadome zarządzanie finansami to najlepsza inwestycja w spokój ducha na resztę roku.