W momencie, gdy Polska dopiero nieśmiało rozwija system stref czystego transportu (SCT), francuskie Zgromadzenie Narodowe zdecydowało o ich całkowitej likwidacji. Argumenty? Wbrew pozorom nie były to głosy negujące zmiany klimatu, lecz klasowe zarzuty o wykluczenie społeczne i ekonomiczne. Decyzja ta może mieć poważne konsekwencje także dla innych państw UE, w tym Polski.
Polskie strefy czystego transportu: symboliczne działania i brak egzekwowania przepisów
Choć w Polsce oficjalnie funkcjonują strefy czystego transportu, ich realny wpływ na poprawę jakości powietrza jest, póki co, marginalny. Obowiązują jedynie w Warszawie i Krakowie, mimo że przepisy umożliwiają ich tworzenie od dłuższego czasu. Kolejne miasta, takie jak Poznań i Wrocław, rozważają wdrożenie SCT, jednak proces ten przebiega bardzo powoli i często spotyka się z zarzutami o greenwashing.
Najbardziej zaawansowany projekt funkcjonuje w Krakowie, gdzie od 1 lipca 2025 r. niemal całe miasto objęte zostanie strefą czystego transportu. Na razie wyjątek mają mieszkańcy, ale i to się zmieni – od 2030 roku restrykcje obejmą również osoby zameldowane i mieszkające na stałe w mieście. W teorii to krok w stronę bardziej zrównoważonego transportu. W praktyce jednak brakuje egzekwowania przepisów – w Warszawie, mimo wejścia w życie SCT, straż miejska nie wystawiła dotąd ani jednego mandatu za ich złamanie.
Francuski zwrot: strefy czystego transportu do likwidacji
W przeciwieństwie do Polski, Francja była jednym z liderów wprowadzania stref czystego transportu. Jeszcze do niedawna obowiązywały one w 15 największych aglomeracjach, a zgodnie z ustawą z 2019 roku, każde miasto powyżej 150 tys. mieszkańców miało zakaz poruszania się pojazdami zarejestrowanymi przed 1997 r.
Tym większym zaskoczeniem była decyzja Zgromadzenia Narodowego o likwidacji SCT na terenie całego kraju. Zmiany obejmą takie metropolie jak Paryż, Lyon i Grenoble. To duży cios dla polityki klimatycznej rządu Emmanuela Macrona, ale także wyraźny sygnał społecznego sprzeciwu wobec wykluczających regulacji.
Argument klasowy zamiast klimatycznego denializmu
Inicjatywa stojąca za zniesieniem SCT we Francji nosi nazwę Les Gueux (fr. „żebracy”) i właśnie ten symboliczny ładunek nazwy oddaje istotę ich argumentacji. Nie walczyli z klimatem, lecz z nierównością społeczną. Lider ruchu, Alexandre Jardin, przekonywał, że ekologia stała się „sportem dla bogatych” – zamożni mogą pozwolić sobie na nowe auta elektryczne, podczas gdy uboższe warstwy społeczne zostają wykluczone z możliwości przemieszczania się.
Hasła takie jak „strefy pozbawiające praw” zostały szybko podchwycone przez Marie Le Pen, której partia Zjednoczenie Narodowe mocno wsparła akcję. Ruch ten wpisuje się w szersze tendencje antysystemowe i antyelitarne, które zyskują na znaczeniu w wielu europejskich społeczeństwach.
Mimo przegłosowania uchwały przez Zgromadzenie Narodowe, ostateczne zniesienie SCT wymaga jeszcze akceptacji Senatu oraz Rady Konstytucyjnej. Proces legislacyjny nie został więc jeszcze zakończony.
Czy Polska pójdzie w ślady Francji?
Choć sytuacja Polski różni się znacznie od francuskiej, decyzja Paryża może wpłynąć na kształt debaty publicznej w Polsce. Już dziś przeciwnicy SCT w polskich miastach powołują się na argumenty o wykluczeniu społecznym. W kraju, gdzie średni wiek pojazdu przekracza 14 lat, a zakup nowego auta często przekracza możliwości finansowe przeciętnej rodziny, trudno nie dostrzec podobieństw.
Wprowadzenie stref czystego transportu bez realnej pomocy państwa w wymianie pojazdów i bez systemowego wsparcia (np. ulg podatkowych, dopłat) może pogłębiać społeczne napięcia i tworzyć podziały na „lepszych” i „gorszych” użytkowników dróg. W efekcie SCT mogą zostać uznane nie za instrument ochrony środowiska, lecz za narzędzie segregacji ekonomicznej.
Kontekst polityczny i przyszłość SCT w Europie
Decyzja Francji może też osłabić europejskie dążenia do zeroemisyjności w miastach, które do tej pory opierały się m.in. na założeniu, że lokalne regulacje są skuteczną dźwignią zmiany. Dla Komisji Europejskiej to potencjalny sygnał ostrzegawczy: jeśli strefy czystego transportu będą kojarzone z represją wobec uboższych, zaufanie społeczne do agendy klimatycznej może znacząco spaść.
Z drugiej strony, krytyka SCT nie musi prowadzić do ich całkowitego zniesienia. Możliwe są korekty systemowe: bardziej elastyczne przepisy, większa partycypacja obywateli, wzmocnienie pomocy publicznej i lepsza egzekucja zasad, aby ograniczyć efekty „na papierze”.
Wnioski i możliwy scenariusz dla Polski
Polska stoi obecnie na rozdrożu: albo pójdzie drogą realnego wdrażania stref czystego transportu, wspieranego skutecznymi narzędziami i mechanizmami sprawiedliwości społecznej, albo – w ślad za Francją – ulegnie presji społecznej i wycofa się z tego instrumentu.
Wszystko zależy od tego, czy politycy i samorządy dostrzegą potrzebę balansowania interesów środowiskowych z równościowymi. Jak pokazuje przykład Francji, ignorowanie aspektu klasowego może zakończyć się politycznym fiaskiem, niezależnie od dobrych intencji legislatorów.
