Rząd wstrzymał kluczowy program. Polacy mogli dostawać 1700 zł co miesiąc bez pracy!

Idea bezwarunkowego dochodu podstawowego (BDP), czyli regularnych wypłat dla każdego obywatela bez żadnych warunków, przestała być jedynie teoretyczną koncepcją. Na całym świecie setki tysięcy ludzi biorą udział w zaawansowanych programach pilotażowych, a ich wyniki rzucają nowe światło na przyszłość polityki społecznej. Okazuje się, że obawy o masowe porzucanie pracy są mocno przesadzone, a korzyści dla zdrowia psychicznego i stabilności finansowej są niezaprzeczalne. W Polsce, gdzie poparcie dla BDP jest jednym z najwyższych w Europie, ambitny program testowy został jednak nagle wstrzymany. Pierwotnie planowana kwota 1300 zł jest już nieaktualna z powodu inflacji, a eksperci wskazują, że dziś świadczenie powinno wynosić co najmniej 1700 zł miesięcznie.

Świat już testuje i zna wyniki. Co pokazują eksperymenty?

Globalne testy BDP przynoszą zaskakująco spójne i w dużej mierze pozytywne rezultaty. Dowody płynące z różnych kontynentów pokazują, że regularne, bezwarunkowe wsparcie finansowe realnie poprawia jakość życia uczestników bez wywoływania ekonomicznej katastrofy. To podważa wiele mitów narosłych wokół tej koncepcji.

W Stockton w Kalifornii program SEED dał 125 mieszkańcom 500 dolarów miesięcznie przez dwa lata. Jak donosi NPR, efekty były spektakularne: po zakończeniu programu aż 50% uczestników było w stanie pokryć nagły wydatek w wysokości 400 dolarów, w porównaniu do zaledwie 25% przed jego startem. Z kolei w Barcelonie projekt B-MINCOME, obejmujący 1000 gospodarstw z najbiedniejszych dzielnic, przyniósł wzrost poziomu szczęścia i satysfakcji z życia o 28%, co potwierdziły badania opublikowane przez De Gruyter.

Szczególnie interesujące wnioski płyną z Finlandii. Tamtejszy rząd przeprowadził test na grupie 2000 bezrobotnych, którzy otrzymywali 560 euro miesięcznie. Oficjalny raport pokazał, że uczestnicy programu pracowali średnio o 6 dni więcej w ciągu roku niż osoby z grupy kontrolnej. To jeden z najmocniejszych dowodów obalających tezę, że darmowe pieniądze zniechęcają do aktywności zawodowej. W Walii natomiast pilotaż dla młodych ludzi opuszczających system opieki zastępczej osiągnął rekordowy, 97-procentowy poziom uczestnictwa – najwyższy na świecie dla dobrowolnych programów BDP.

Największe badanie rzuca nowe światło. Ludzie pracują mniej, ale jest haczyk

Chociaż większość pilotaży pokazuje minimalny wpływ na zatrudnienie, największe jak dotąd badanie przeprowadzone w USA dostarcza bardziej zniuansowanego obrazu. Projekt organizacji OpenResearch z 2024 roku, w którym wzięło udział 3000 osób w Illinois i Teksasie, wykazał, że uczestnicy pracowali średnio o 1,3 godziny mniej tygodniowo. Ich dochody z pracy spadły o około 2500 dolarów rocznie, nie licząc oczywiście samego świadczenia BDP.

Jednak diabeł tkwi w szczegółach. To samo badanie, którego wyniki opublikowano w NBER Working Paper, ujawniło, że otrzymane pieniądze dały ludziom poczucie bezpieczeństwa, które skłaniało ich do podejmowania większego ryzyka. Uczestnicy częściej myśleli o założeniu własnej firmy i inwestowali w swoją przyszłość. Co ciekawe, wyraźna poprawa zdrowia psychicznego była widoczna, ale zanikła po drugim roku trwania programu, co sugeruje, że długoterminowa stabilność jest kluczowa.

Te wnioski potwierdza szeroka meta-analiza 27 badań z lat 1968-2020, przeprowadzona przez Campbell Systematic Review. Stwierdzono w niej, że dowody na negatywny wpływ BDP na chęć do pracy są „ograniczone”, podczas gdy pozytywne efekty dla zdrowia psychicznego są bardzo wyraźne. Największe zmiany w aktywności zawodowej zaobserwowano u kobiet z małymi dziećmi oraz osób w związkach, co sugeruje, że BDP pozwala im na lepsze zbalansowanie pracy i obowiązków opiekuńczych.

Polski program na „pauzie”. Co stało na przeszkodzie i jaka jest przyszłość?

Polska jest jednym z krajów, gdzie poparcie społeczne dla BDP jest najwyższe w Europie. Badania Fundacji Projekt PL wskazują, że aż 73% Polaków popiera wprowadzenie takiego świadczenia. Mimo to, ambitny plan przeprowadzenia krajowego pilotażu został zawieszony. Pierwotnie, dzięki zgodzie marszałka województwa warmińsko-mazurskiego, wybrane gminy miały testować wypłatę 1300 zł miesięcznie na osobę.

Niestety, plany te pokrzyżowała najpierw pandemia COVID-19, a następnie wybuch wojny w Ukrainie. Te kryzysy uniemożliwiły zabezpieczenie odpowiednich funduszy na realizację projektu. Mimo że temat powrócił w kontekście środków z Krajowego Planu Odbudowy, rząd na razie nie podjął decyzji o wznowieniu programu. Zwolennicy BDP podkreślają, że pierwotna kwota 1300 zł jest już nieadekwatna. Biorąc pod uwagę inflację i wzrost kosztów życia, obecnie świadczenie powinno wynosić co najmniej 1700 zł, aby realnie wspierać budżety domowe.

Koszt wprowadzenia BDP na poziomie 1200 zł dla dorosłych i 600 zł dla dzieci Polski Instytut Ekonomiczny oszacował w 2020 roku na 376 miliardów złotych rocznie, co stanowi około 16% polskiego PKB. Dla porównania, program 800+ kosztuje budżet państwa ok. 67 miliardów złotych. Na polskiej scenie politycznej najgłośniejszym zwolennikiem BDP jest partia Razem, podczas gdy ugrupowania centrowe i prawicowe pozostają sceptyczne, wskazując właśnie na gigantyczne koszty.

Skąd wziąć na to pieniądze? Ekonomiści są podzieleni

Największym wyzwaniem dla bezwarunkowego dochodu podstawowego pozostaje jego finansowanie. Ekonomiści na całym świecie spierają się o to, czy stać nas na taką rewolucję i jakie byłyby jej długoterminowe skutki. Szacunki Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) wskazują, że BDP na poziomie 25% mediany dochodu kosztowałby średnio 6,5% PKB w krajach rozwiniętych.

Jako potencjalne źródła finansowania wskazuje się kilka opcji. Jedną z nich jest fundamentalna reforma systemu podatkowego. Analitycy sugerują, że:

• Podatek VAT o szerokiej podstawie na poziomie 10% mógłby pokryć około 66% kosztów programu.
• Inne źródła to podatek węglowy (40 dolarów za tonę mogłoby wygenerować 123 mld dolarów rocznie w USA), podatek od transakcji finansowych (78 mld dolarów) oraz likwidacja dotacji dla przemysłu paliw kopalnych.

Co z inflacją? Obawy, że „drukowanie pieniędzy” wywoła gwałtowny wzrost cen, nie znalazły potwierdzenia w dotychczasowych testach. Działający od dekad na Alasce program Alaska Permanent Fund wykazuje minimalny wpływ na inflację. Podobnie w Kenii, gdzie transfery pieniężne stanowiły aż 15% lokalnego PKB, efekt cenowy był znikomy. Wygląda więc na to, że największą barierą nie są twarde dane ekonomiczne, lecz brak woli politycznej i obawy przed skalą reformy finansów publicznych.

Czy BDP to przyszłość? Kluczowe wnioski dla Polaków

Dotychczasowe dowody z całego świata jasno pokazują, że bezwarunkowy dochód podstawowy nie jest ani cudownym lekiem na ubóstwo, ani ekonomiczną apokalipsą. Jest za to narzędziem o ogromnym potencjale, które może znacząco poprawić bezpieczeństwo finansowe i zdrowie psychiczne obywateli, jednocześnie w niewielkim stopniu wpływając na ich chęć do pracy. Kluczowe jest jednak odpowiednie zaprojektowanie i sfinansowanie programu.

Dla Polski, gdzie program pilotażowy został wstrzymany, a poparcie społeczne jest wysokie, debata na temat BDP jest niezwykle istotna. Anulowanie podobnych testów w Kanadzie czy Walii z powodu zmian politycznych pokazuje, jak kruche są takie inicjatywy. Bez trwałej woli politycznej i szerokiego konsensusu, nawet najlepiej zaplanowany program pozostanie jedynie na papierze. Przyszłość BDP w Polsce zależy od tego, czy decydenci uznają, że potencjalne korzyści społeczne przewyższają ryzyko finansowe związane z tak fundamentalną zmianą.