Zachowek, czyli część majątku, którą zstępni, małżonek lub rodzice mogą odziedziczyć, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie, stanowi istotną część polskiego prawa spadkowego. Nowelizacja przepisów, która weszła w życie 22 maja 2023 roku, wprowadziła możliwość obniżenia wysokości zachowku w wyjątkowych przypadkach. Jakie zmiany zostały wprowadzone i w jakich sytuacjach sąd może zdecydować o zmniejszeniu zachowku? Odpowiedzi na te pytania znajdują się poniżej.
Czym jest zachowek?
Zachowek to prawo, które zapewnia określonym członkom rodziny spadkodawcy prawo do części majątku, nawet jeśli zostali oni pominięci w testamencie. Zgodnie z Kodeksem cywilnym, zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom i wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy w innym przypadku byliby powołani do spadku z ustawy. Wartość zachowku zależy od tego, kto jest uprawniony do jego otrzymania oraz od tego, czy osoba uprawniona jest małoletnia, niezdolna do pracy lub nie może się utrzymać. Zasadniczo, zachowek wynosi połowę wartości udziału, który przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Nowe przepisy – obniżenie zachowku
Wprowadzona w maju 2023 roku zmiana w art. 9971 Kodeksu cywilnego umożliwia obniżenie wysokości zachowku w wyjątkowych przypadkach. Nowelizacja ta stanowi, że sąd może zgodzić się na obniżenie zachowku, biorąc pod uwagę zarówno sytuację osobistą, jak i majątkową osoby uprawnionej do zachowku oraz zobowiązanego do zapłaty tej należności. Warto zaznaczyć, że wyjątkowe przypadki nie zostały precyzyjnie określone przez ustawodawcę, a o ich istnieniu decyduje sąd, który podejmuje decyzję na podstawie konkretnej sytuacji.
Przykłady wyjątkowych przypadków
Niepełnosprawność osoby uprawnionej do zachowku lub jej trwała niezdolność do pracy mogą stanowić podstawę do obniżenia zachowku. Podobnie, w sytuacjach, gdzie osoba zobowiązana do wypłaty zachowku ma trudności finansowe i nie jest w stanie wygospodarować odpowiedniej kwoty, sąd może zgodzić się na zmniejszenie roszczenia. W praktyce może to obejmować przypadki, w których uprawniony do zachowku nie posiada możliwości utrzymania się lub gdy obciążenie go pełnym zachowkiem mogłoby zagrozić jego egzystencji.
Zasady współżycia społecznego – kolejne kryterium obniżenia zachowku
Oprócz sytuacji wyjątkowych, istnieje również możliwość obniżenia zachowku na podstawie ogólnych zasad współżycia społecznego. Zgodnie z orzecznictwem sądów, w pewnych sytuacjach może dojść do miarkowania zachowku, jeżeli jego pełna wysokość byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Tego typu decyzje są podejmowane rzadko, ale istnieją przypadki, kiedy sąd uznaje, że uprawniony nie zachował się odpowiednio względem spadkodawcy, np. w sytuacji, gdy przez długi czas nie utrzymywał kontaktu z osobą, która zmarła.
Orzecznictwo sądowe
Wiele spraw dotyczących zachowku opiera się na ocenie sądu, który bierze pod uwagę różne okoliczności indywidualne. W jednym z wyroków Sąd Apelacyjny w Krakowie uznał, że zachowanie spadkobiercy, który przez lata nie utrzymywał kontaktu z matką, uzasadniało obniżenie wysokości zachowku. Takie orzeczenia pokazują, jak szeroka jest możliwość oceny sytuacji przez sądy, a także podkreślają znaczenie zachowań i relacji rodzinnych w takich sprawach.
Wzrost roszczeń o zachowek
Z danych wynika, że w ostatnich latach liczba spraw o zachowek w Polsce systematycznie rośnie. W 2022 roku liczba spraw cywilnych dotyczących roszczeń o zachowek wyniosła blisko 10 000. Wzrost ten jest wynikiem nie tylko większej świadomości prawnej obywateli, ale także skomplikowanej sytuacji majątkowej niektórych rodzin, które mogą decydować się na dochodzenie swoich praw w sądach.
Obniżenie zachowku – jak to wygląda w praktyce?
W praktyce obniżenie zachowku jest trudnym i rzadkim procesem. Zwykle sądy starają się zaspokoić roszczenia uprawnionych do zachowku w pełnej wysokości, chyba że istnieją wyjątkowe okoliczności. Warto podkreślić, że decyzja sądu w tej kwestii jest ostateczna, a zasady współżycia społecznego mają charakter ogólny, co oznacza, że nie każda sytuacja, która wydaje się być sprawiedliwa z perspektywy jednej strony, zostanie uznana przez sąd za wystarczającą podstawę do obniżenia zachowku.
Obniżenie zachowku w 2025 roku wciąż będzie możliwe, ale tylko w przypadku wyjątkowych sytuacji. Nowe przepisy dają sądom większą swobodę w ocenie sytuacji osobistych i majątkowych stron, co oznacza, że każda sprawa o zachowek może zakończyć się inaczej. Należy jednak pamiętać, że sąd będzie kierować się przede wszystkim zasadami sprawiedliwości oraz interesami wszystkich stron postępowania.
