Czy Unia Europejska szykuje zamach na nasze portfele i… nasze stare telewizory, radia czy komputery? W sieci i kuluarowych rozmowach coraz śmielej pojawiają się pogłoski o rzekomych planach wprowadzenia specjalnego podatku od posiadania sprzętu RTV i AGD starszego niż 10 lat. Celem miałoby być zmuszenie nas, konsumentów, do masowej wymiany urządzeń na nowsze modele. Jako ekspert śledzący regulacje unijne i ich wpływ na rynek elektroniki, muszę przyznać – brzmi to jak scenariusz z koszmaru każdego oszczędnego Polaka i budzi skrajne emocje. Czy Bruksela faktycznie chce nas obciążyć finansowo za lojalność wobec wysłużonego, ale wciąż działającego sprzętu? Sprawa jest bardziej złożona, niż się wydaje, a prawda, jak zwykle, leży gdzieś pośrodku, choć pewne działania UE faktycznie mogą prowadzić do presji na wymianę urządzeń.

Zanim jednak damy się ponieść panice i zaczniemy liczyć, ile telewizorów czy pralek „po terminie” mamy w domu, przyjrzyjmy się faktom. Na chwilę obecną nie ma żadnego oficjalnego, przyjętego ani nawet formalnie zaproponowanego przez Komisję Europejską projektu dyrektywy czy rozporządzenia, który wprowadzałby bezpośredni, ogólnounijny podatek od posiadania starego sprzętu RTV/AGD. Taka koncepcja, choć może i pojawia się w jakichś nieformalnych dyskusjach czy analizach dotyczących problemu elektrośmieci, napotykałaby na ogromne trudności w implementacji i egzekucji. Jak bowiem skutecznie skontrolować wiek każdego telewizora, radia czy tostera w ponad 200 milionach gospodarstw domowych w całej UE? Jak uniknąć oskarżeń o niesprawiedliwość społeczną, skoro taki podatek najbardziej uderzyłby w osoby mniej zamożne, których nie stać na częstą wymianę sprzętu? To logistyczny i polityczny koszmar.

Skąd więc te pogłoski i czego naprawdę chce Unia Europejska?

Plotki o „podatku od starości” nie biorą się jednak znikąd. Są one prawdopodobnie zniekształconym echem lub nadinterpretacją realnych działań Unii Europejskiej, które faktycznie mają na celu zmianę naszych nawyków konsumenckich i modelu produkcji elektroniki. Tyle że UE próbuje to osiągnąć innymi, bardziej subtelnymi (choć niekoniecznie mniej kosztownymi dla nas) metodami, skupiając się głównie na producentach i nowych produktach wprowadzanych na rynek. Główne kierunki działań Brukseli to:

1. Ekoprojekt (Ecodesign Directive): To kluczowe narzędzie UE w walce o bardziej zrównoważony rynek. Dyrektywa w sprawie ekoprojektu (ostatnio wzmocniona przez Rozporządzenie ws. ekoprojektu dla zrównoważonych produktów – ESPR) nakłada na producentów coraz bardziej rygorystyczne wymagania dotyczące projektowania nowych urządzeń. Chodzi o to, by sprzęt wprowadzany na rynek był:
   • Trwalszy: Miał dłuższą żywotność, był odporny na awarie.
   • Łatwiejszy do naprawy: Producenci muszą zapewniać dostępność kluczowych części zamiennych przez określony czas (często 7-10 lat po zakończeniu sprzedaży modelu), udostępniać instrukcje naprawcze niezależnym serwisom i konsumentom, a sama konstrukcja urządzenia ma ułatwiać demontaż i wymianę komponentów (np. unikanie klejenia baterii).
   • Bardziej energooszczędny: Nowe urządzenia muszą spełniać coraz ostrzejsze normy zużycia energii (co widzimy na etykietach energetycznych).
   • Łatwiejszy do recyklingu: Konstrukcja ma ułatwiać odzysk surowców po zakończeniu życia produktu.
   • Aktualizowany: W przypadku „inteligentnych” urządzeń, producenci mają być zobowiązani do zapewniania aktualizacji oprogramowania przez rozsądny okres.
   Konsekwencja? Nowe urządzenia, spełniające te wymogi, mogą być droższe w zakupie. Jednocześnie jednak, teoretycznie, powinny służyć dłużej i być tańsze w naprawie.
2. Prawo do Naprawy (Right to Repair): To inicjatywa ściśle powiązana z ekoprojektem. UE dąży do tego, by konsumenci mieli realne prawo do naprawy posiadanego sprzętu, zamiast być zmuszanymi do jego wymiany z powodu braku części, wysokich kosztów naprawy czy „planowanego postarzania”. Nowe przepisy mają wzmocnić pozycję konsumenta, np. poprzez wydłużenie gwarancji po naprawie czy wprowadzenie platform informacyjnych o możliwościach naprawy. Celem jest przełamanie modelu „kup, użyj, wyrzuć”.
3. Gospodarka o Obiegu Zamkniętym (Circular Economy): Całościowa strategia UE, której celem jest minimalizacja odpadów i maksymalne wykorzystanie zasobów. Obejmuje ona nie tylko projektowanie i naprawę, ale także zbiórkę i recykling elektrośmieci. Tu w grę wchodzi Dyrektywa WEEE (Waste Electrical and Electronic Equipment), która nakłada na producentów (lub wprowadzających sprzęt na rynek) odpowiedzialność za zbiórkę i przetwarzanie zużytych urządzeń. Koszty tego systemu są już dziś wliczane w cenę nowych produktów (tzw. opłata recyklingowa lub KGO – Koszt Gospodarowania Odpadami w Polsce). Można więc powiedzieć, że pewien „podatek” związany z cyklem życia produktu już płacimy, ale przy zakupie nowego sprzętu, a nie za posiadanie starego.
4. Cyfrowy Paszport Produktu: Nowe rozporządzenie ESPR przewiduje wprowadzenie cyfrowych paszportów dla wielu kategorii produktów. Mają one zawierać szczegółowe informacje o składzie produktu, możliwościach naprawy, pochodzeniu materiałów itp. To narzędzie ma zwiększyć transparentność i ułatwić konsumentom podejmowanie świadomych decyzji, a także usprawnić procesy recyklingu.

Dlaczego te działania mogą być mylone z „podatkiem od starości”?

Choć celem UE jest wydłużenie życia produktów i promowanie napraw, niektóre konsekwencje tych działań mogą być odczuwalne dla portfela i prowadzić do pewnej presji na wymianę:

• Wyższe ceny nowych urządzeń: Jak wspomniano, bardziej skomplikowane, trwalsze i łatwiejsze w naprawie konstrukcje, obowiązek zapewnienia części zamiennych i aktualizacji – to wszystko generuje koszty dla producentów, które niemal na pewno zostaną przerzucone na konsumentów. Nowy telewizor czy pralka spełniające wyśrubowane normy ekoprojektu będą prawdopodobnie droższe niż ich odpowiedniki sprzed kilku lat.
• Koszty naprawy vs. koszt nowego sprzętu: Mimo ułatwień w dostępie do części, koszt profesjonalnej naprawy (robocizna serwisanta) wciąż może być na tyle wysoki, że w porównaniu z ceną nowego (choć potencjalnie droższego niż kiedyś) urządzenia, naprawa starszego niż 10 lat sprzętu może wydawać się nieopłacalna, zwłaszcza jeśli nowszy model oferuje znacząco lepszą energooszczędność lub nowe funkcje.
• Presja technologiczna i energetyczna: Nowe normy efektywności energetycznej sprawiają, że starsze urządzenia (np. lodówki, telewizory plazmowe) zużywają znacznie więcej prądu. Przy rosnących cenach energii, koszt eksploatacji starego sprzętu może stać się na tyle wysoki, że ekonomicznie uzasadniona staje się jego wymiana na nowszy, bardziej oszczędny model, nawet jeśli stary wciąż działa. UE, zaostrzając normy i promując nowe etykiety energetyczne, pośrednio do tego zachęca.
• Koniec wsparcia dla oprogramowania: W przypadku urządzeń „smart” (telewizory, smartfony, tablety), nawet jeśli sprzętowo są sprawne, po pewnym czasie (często znacznie krótszym niż 10 lat) tracą wsparcie producenta dla oprogramowania. Oznacza to brak aktualizacji bezpieczeństwa i niemożność korzystania z nowych aplikacji czy funkcji. Choć „Prawo do Naprawy” próbuje częściowo adresować ten problem, w praktyce może on nadal zmuszać do wymiany w pełni sprawnego fizycznie urządzenia.

Brutalna prawda: Elektrośmieci to gigantyczny problem

Nie można zapominać o kontekście tych działań. Unia Europejska produkuje rocznie ponad 12 milionów ton odpadów elektrycznych i elektronicznych, a ilość ta stale rośnie. To średnio ponad 20 kg na mieszkańca rocznie (w Polsce wskaźnik zebranych elektrośmieci to około 10-11 kg na mieszkańca, ale realna ilość wytwarzanych odpadów jest prawdopodobnie wyższa). Elektrośmieci zawierają zarówno cenne surowce (złoto, srebro, miedź, metale ziem rzadkich), jak i substancje niebezpieczne (rtęć, ołów, kadm). Niewłaściwe postępowanie z nimi to ogromne marnotrawstwo zasobów i zagrożenie dla środowiska i zdrowia.

Z tej perspektywy, dążenie UE do ograniczenia ilości elektrośmieci poprzez promowanie trwalszych produktów i napraw jest kierunkiem słusznym i koniecznym. Pytanie brzmi, czy wybrane metody są optymalne i czy ich koszty nie zostaną w zbyt dużym stopniu przerzucone na konsumentów, zwłaszcza tych mniej zamożnych.

Bbezpośredni podatek od posiadania sprzętu RTV/AGD starszego niż 10 lat to obecnie informacja niepotwierdzona, prawdopodobnie fake news lub daleko idąca nadinterpretacja. Nie ma żadnych oficjalnych projektów legislacyjnych w tym kierunku.

Jednak Unia Europejska poprzez realne i wdrażane regulacje (Ekoprojekt, Prawo do Naprawy, WEEE, Gospodarka o Obiegu Zamkniętym) wywiera coraz silniejszą presję zarówno na producentów, jak i pośrednio na konsumentów, by odchodzić od modelu „kup, użyj, wyrzuć”. Skutkiem tych działań może być wzrost cen nowych urządzeń, ale także większe możliwości ich naprawy i dłuższa żywotność. Jednocześnie, rosnące koszty energii i presja technologiczna mogą sprawiać, że utrzymywanie bardzo starego sprzętu stanie się mniej opłacalne.

Zamiast więc panikować przed nieistniejącym podatkiem, powinniśmy raczej świadomie obserwować realne zmiany na rynku, korzystać z nowych praw (np. do naprawy), domagać się od producentów trwałych i łatwych do serwisowania produktów, a przede wszystkim – odpowiedzialnie postępować ze zużytym sprzętem, oddając go do legalnych punktów zbiórki. Bo problem elektrośmieci jest realny, a jego rozwiązanie, choć może być kosztowne, jest koniecznością. A czy w przyszłości jakiś zdesperowany urzędnik w Brukseli nie wpadnie jednak na pomysł bezpośredniego podatku? W dzisiejszych czasach niczego nie można być pewnym na 100%, ale na razie – śpijmy spokojnie, trzymając rękę na pulsie (i na portfelu przy zakupie nowego sprzętu).