Określone świadczenia pracownicze, takie jak wynagrodzenie, różne odprawy oraz dodatki wyrównawcze, przysługują pracownikom na podstawie obowiązujących ustaw. Natomiast wypłata innych składników płacowych jest uregulowana przepisami zakładowymi, a także może wynikać z umowy o pracę. W przypadku tych składników istnieje możliwość ustalania kryteriów przyznawania, jednak pojawiają się trudności, zwłaszcza przy premiach. Czy przy wypłacie tych świadczeń tylko wybranym pracownikom można mówić o nierównym traktowaniu? Kiedy może wystąpić dyskryminacja przy przyznawaniu premii uznaniowej? Czy istnieje możliwość weryfikacji w takich okolicznościach? Próba odpowiedzi na te pytania znajduje się poniżej.
POLECAMY: Wspólna odpowiedzialność pracowników za powierzone mienie
Premia uznaniowa, czyli jak interpretować ten składnik płacowy? Aby dokładnie ocenić konkretny stan faktyczny, konieczne jest właściwe zdefiniowanie danego świadczenia. Mówiąc o premii uznaniowej, odnosimy się do nagrody, czyli świadczenia, którego przyznanie zależy od swobodnego uznania pracodawcy (zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 30 lipca 1986 roku, III PZP 47/86, OSN 1987/5–7/82). Choć nagroda (premia uznaniowa) zazwyczaj nie ma charakteru roszczeniowego, to po jej przyznaniu pracodawca zobowiązany jest do jej wypłacenia (jak stanowi wyrok SN z 21 października 1990 roku, I PR 236/90, Sł. Prac. 1991/6/28).
POLECAMY: Zadośćuczynienie za mobbing musi być satysfakcjonujące
Różnice między premią regulaminową a premią uznaniową (nagrodą) polegają na tym, że w przypadku pierwszych istnieje podstawa prawna do wypłaty, tj. zapisy regulaminu wynagradzania lub postanowienia umowne, oraz określone kryteria przyznawania. Natomiast w przypadku premii uznaniowej decyzję o jej przyznaniu podejmuje pracodawca, uwzględniając indywidualną ocenę.
Ogólne zasady przyznawania nagród (również wyróżnień) określone są w przepisach Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (dalej jako „kp”).
Pracownicy, którzy poprzez wzorowe wykonywanie obowiązków, przejawianie inicjatywy w pracy oraz podnoszenie jej wydajności i jakości szczególnie przyczyniają się do realizacji zadań zakładu, mogą otrzymywać nagrody i wyróżnienia. Informacja o przyznanej nagrodzie lub wyróżnieniu zostaje zanotowana w aktach osobowych pracownika (zgodnie z art. 105 kp). Zawarte w przepisach kodeksowych informacje oznaczają, że decyzja w sprawie przyznawania nagród (premii uznaniowych) pozostaje w wyłącznej gestii pracodawcy. Jednak czy jest to równoznaczne z pełną swobodą i dowolnością w tym zakresie? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w dalszej części tekstu.
Premia uznaniowa w kontekście przepisów Kodeksu pracy
Wcześniej wspomniano, że przepisy Kodeksu pracy (kp) są dość oszczędne w kwestii nagród, ale to nie oznacza, że pracodawca ma całkowitą swobodę. Przyznawanie premii uznaniowych musi m.in. przestrzegać zasady równości w traktowaniu pracowników.
Zgodnie z kp, pracownicy mają równe prawa do równego wykonania tych samych obowiązków, szczególnie w kontekście równego traktowania płci w zatrudnieniu (art. 11(2) kp). Istotny jest także inny przepis Kodeksu pracy, który stanowi jeden z podstawowych obowiązków pracodawcy w zakresie zatrudniania pracowników.
Pracodawca musi stosować obiektywne i sprawiedliwe kryteria oceny pracowników oraz wyników ich pracy (art. 94 pkt 9 kp). Kolejnym istotnym przepisem, regulującym ograniczenia w przyznawaniu premii uznaniowych, jest klauzula kodeksowa zakazująca dyskryminacji.
Dowolna dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, zwłaszcza ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, czy też zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy – jest niedopuszczalna (art. 11(3) kp).
Należy także uwzględnić zasady równego traktowania w zatrudnieniu (art. 18(3a)–18(3e) kp), ze szczególnym uwzględnieniem przepisów dotyczących równego wynagradzania.
Pracownicy mają prawo do równego wynagrodzenia za jednakową pracę lub pracę o takiej samej wartości, obejmującego wszystkie składniki wynagrodzenia oraz inne świadczenia związane z pracą, niezależnie od ich formy (art. 18 (3c) § 1–2 kp). Zgodnie z art. 18(3c) § 3 kp, prace o jednakowej wartości to te, które wymagają od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami lub praktyką zawodową.
Brak premii uznaniowej a dyskryminacja według Sądu Najwyższego
W wyrokach Sądu Najwyższego kluczowe znaczenie ma orzecznictwo dotyczące swobody przyznawania premii uznaniowych. W jednej ze spraw SN uznał, że premia jest świadczeniem przyznawanym pracownikowi przez pracodawcę, mającym wpływ na zachowanie pracownika w pracy. Jednak przyznawanie premii musi być ograniczone przez stosowanie obiektywnych kryteriów oceny pracowników oraz przestrzeganie zasad równego traktowania (art. 94 pkt 9 kp, art. 11(2) i 11(3) kp, art. 18(3a)–18(3e) kp).
SN stwierdził, że premia jest wynagrodzeniem (art. 18(3c) kp), co oznacza, że obowiązują zasady równego wynagradzania. Pracodawca nie ma swobody w nadawaniu premii ani prawa do dyskryminacji pracowników.
Pracownik, który uważa się za dyskryminowanego, musi przedstawić fakty stanowiące podstawę do domniemania dyskryminacji. Pracodawca z kolei ma obowiązek wykazać, że różnice w traktowaniu pracowników wynikają z obiektywnych przesłanek.
Roszczenie o premię (premię uznaniową)
Premia uznaniowa zazwyczaj nie jest świadczeniem roszczeniowym, ale istnieją wyjątki. Jeśli pracodawca niesprawiedliwie przyznaje lub odmawia premii, pracownik może dochodzić swoich praw, powołując się na zasady równego traktowania (art. 94 pkt 9 kp, art. 11(2) i 11(3) kp, art. 18(3a)–18(3c) kp).
Pracownik ma prawo do wypłaty premii, jeśli została mu przyznana przez pracodawcę. Dyskryminacja w przyznawaniu premii uznaniowej – podsumowanie Przyznawanie premii uznaniowych może być skomplikowane, ale musi być zgodne z przepisami prawa pracy. Pracodawca nie może dyskryminować pracowników ani naruszać zasad równego traktowania. Sądy mają kluczową rolę w rozstrzyganiu sporów dotyczących premii uznaniowych i dyskryminacji.
