W 2024 roku Najwyższa Izba Kontroli (NIK) przeprowadziła kontrolę działalności konsularnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ). Wyniki audytu okazały się na tyle poważne, że Izba złożyła cztery zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przeciwko 12 funkcjonariuszom publicznym.
Podejrzenie przekroczenia uprawnień i działanie na szkodę interesu publicznego
NIK poinformowała, że wobec 11 osób skierowano zawiadomienia dotyczące naruszenia art. 231 § 1 Kodeksu karnego (przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariuszy publicznych, działających na szkodę interesu publicznego). W przypadku jednej osoby zawiadomienie dotyczyło wyrządzenia znacznej szkody majątkowej Skarbowi Państwa na podstawie art. 296 § 1 Kodeksu karnego.
Program Poland. Business Harbour bez podstawy prawnej
Pierwsze zawiadomienie dotyczyło realizacji programu Poland. Business Harbour w latach 2020–2023. Jak ustaliła NIK, program nie został uchwalony przez żaden organ państwowy ani zapisany w oficjalnym dokumencie. Pomimo to MSZ, za zgodą najwyższych rangą urzędników resortu, wydało 95 545 wiz na podstawie tego programu.
Brak formalnego opracowania programu, w tym jego podstawy prawnej, celów czy wymagań dla uczestników, doprowadził do sytuacji, w której dziesiątki tysięcy cudzoziemców z Białorusi i Rosji uzyskały możliwość wjazdu na terytorium Polski, podejmowania pracy bez zezwolenia oraz prowadzenia działalności gospodarczej na takich samych zasadach jak obywatele polscy.
„Proces ten pozostawał poza nadzorem i zainteresowaniem kierownictwa MSZ oraz kolejnych Dyrektorów Departamentu Konsularnego MSZ” – podkreśla NIK. Izba oceniła, że działania te mogły wpłynąć na obniżenie bezpieczeństwa państwa.
Naciski na konsulów i obchodzenie procedur wizowych
Drugie zawiadomienie dotyczyło żądań kierowanych przez pracowników MSZ do konsulów w sprawie przyspieszenia rozpatrywania wniosków wizowych oraz wydawania wiz bez osobistego stawiennictwa aplikantów. Działania te były realizowane za pośrednictwem wewnętrznej korespondencji służbowej (tzw. clarisów).
„Wspomniane naciski często dotyczyły cudzoziemców, którzy uzyskali zezwolenie na pracę za pośrednictwem wyspecjalizowanych firm” – wskazuje NIK. W praktyce konsulom przekazywano listy nazwisk cudzoziemców, prosząc o przyspieszenie procedur bez merytorycznego uzasadnienia.
Wizytacja konsulatu w Mumbaju i niezależność konsulów
Kolejne zawiadomienie dotyczyło przeprowadzenia w 2023 roku wizytacji konsulatu RP w Mumbaju. Według NIK wizytacja miała na celu wywarcie nacisku na konsula, aby zmienił negatywne decyzje wizowe wobec cudzoziemców podających się za członków ekipy filmowej.
„Działanie to naruszało Prawa konsularne, które gwarantują konsulom niezależność przy rozpatrywaniu spraw” – zaznaczyła Izba.
Kosztowny najem nieruchomości w Łodzi i Kielcach
Ostatnie zawiadomienie dotyczyło decyzji o wynajęciu nieruchomości w Łodzi i Kielcach na potrzeby rozwoju Centrum Decyzji Wizowych (CDW) oraz Centrum Informacji Konsularnych (CIK). NIK oceniła, że decyzje te nie miały uzasadnienia merytorycznego ani ekonomicznego.
Koszt najmu i eksploatacji wyniósł co najmniej 681,9 tys. zł. Umowy najmu zostały sformułowane w sposób praktycznie uniemożliwiający ich wypowiedzenie. Dodatkowo NIK wskazała, że MSZ nie przeprowadziło żadnych analiz uzasadniających utworzenie zamiejscowych ośrodków ani nie rozważyło rozbudowy istniejących centrów w Warszawie.
Wnioski i zalecenia
NIK zwróciła uwagę na poważne nieprawidłowości w funkcjonowaniu MSZ, w tym brak nadzoru nad kluczowymi procesami. Działania podejmowane bez podstawy prawnej i odpowiednich analiz mogły wpłynąć negatywnie na bezpieczeństwo państwa oraz generować znaczne straty finansowe. Izba oczekuje, że prokuratura podejmie odpowiednie kroki w celu wyjaśnienia przedstawionych zarzutów.
