Zgodnie z zapewnieniem Ministerstwa Sprawiedliwości, ubezwłasnowolnienie zostanie wykreślone z polskiego porządku prawnego, a zdolność do czynności prawnej osoby pełnoletniej nie będzie już podlegać ingerencji. W miejsce obecnej instytucji planuje się wprowadzenie innego modelu – wspierającego podejmowanie decyzji. Po wejściu w życie nowych przepisów wszyscy objęci ubezwłasnowolnieniem odzyskają zdolność do podejmowania czynności prawnych.
Organizacje społeczne i rzecznicy praw obywatelskich od dłuższego czasu domagają się likwidacji ubezwłasnowolnienia. Zwracają uwagę, że zwłaszcza ubezwłasnowolnienie całkowite, najczęściej orzekane przez sądy, pozbawia osoby z niepełnosprawnością kontroli nad własnym życiem. Argumentują, że nie zawsze osoba taka jest całkowicie pozbawiona zdolności do samodzielności w niektórych aspektach codziennego funkcjonowania.
Podkreślono również kryteria, według których można było być poddanym ubezwłasnowolnieniu. Osoba, która ukończyła 13 lat, a jednocześnie z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, lub innych zaburzeń psychicznych, takich jak alkoholizm czy narkomania, nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem, podlegała ubezwłasnowolnieniu całkowitemu. Z kolei ubezwłasnowolnienie częściowe było możliwe dla osób powyżej 18 roku życia, których stan zdrowia nie uzasadniał całkowitego ubezwłasnowolnienia, ale wymagał wsparcia w prowadzeniu spraw.
Poza umowami dotyczącymi drobnych spraw życia codziennego, jednostka poddana ubezwłasnowolnieniu nie posiada zdolności do działania w sferze gospodarczej i prawnej bez pośrednictwa opiekuna, mianowanego przez sąd. Co istotne, obecny model stosowany jest bezterminowo, nie podlegając kontroli w celu ustalenia, czy nadal jest uzasadniony. Nadchodzące zmiany przewidują, że resorty: rodziny i sprawiedliwości opracują ustawę, wprowadzającą model wspieranego podejmowania decyzji.
W kontekście starzejącego się społeczeństwa, ONZ zaleca w swoich rekomendacjach z 29 października 2018 roku, m.in. zniesienie wszelkich dyskryminujących przepisów Kodeksu cywilnego i innych aktów, które umożliwiają pozbawianie osób niepełnosprawnych zdolności do czynności prawnych. Komitet ONZ wskazuje również na konieczność ustanowienia procedury umożliwiającej odzyskanie tej zdolności i stworzenia mechanizmu wspieranego podejmowania decyzji, który szanuje autonomię, wolę i preferencje osób z niepełnosprawnościami. Inicjatywa ta zdaje się być zgodna z postanowieniami Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021-2030.
Rzecznik praw obywatelskich również popiera likwidację ubezwłasnowolnienia
W 2018 roku RPO złożył skargę konstytucyjną (SK 23/18) przed Trybunałem Konstytucyjnym, argumentując niezgodność obecnego systemu z Konstytucją. Apelował także do Prezydenta RP, Ministra Sprawiedliwości i Marszałka Senatu o podjęcie działań mających na celu zlikwidowanie dyskryminacji osób ubezwłasnowolnionych w zakresie praw wyborczych oraz wskazywał na trudności związane z relacjami z innymi członkami rodziny, znalezieniem opiekunów dla osób ubezwłasnowolnionych oraz wynagradzaniem krewnych za świadczone wsparcie.
Proponowanym modelem jest wspierane podejmowanie decyzji, mające na celu odejście od koncepcji „najlepszych interesów osoby” na rzecz respektowania rzeczywistej woli jednostki. System ten opiera się na dwóch instrumentach: pełnomocnictwie materialnym i procesowym, zgodnym z obowiązującymi przepisami, oraz asyście prawnej, choć nieuregulowanej prawnie, powszechnie stosowanej w praktyce, zwłaszcza w formie umownej, gdy osoba korzysta z pomocy innej, dostarczającej informacji i udzielającej porad, szczególnie przy podejmowaniu skomplikowanych decyzji o znaczeniu prawnym, takich jak inwestycje finansowe, ubezpieczenia, zakup samochodu, mieszkania czy sprzętu komputerowego.
Ministerstwo Sprawiedliwości rozpoczęło prace nad nowym modelem. Biuro prasowe resortu poinformowało o powołaniu zespołu, który ma zajmować się opracowywaniem propozycji normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji. Podkreśla się, że na obecnym etapie prac legislacyjnych nie jest jeszcze możliwe przedstawienie konkretnych projektów rozwiązań, które zostaną uwzględnione w przepisach regulujących system wspieranego podejmowania decyzji. W krajach, gdzie to rozwiązanie zostało już wdrożone, dostępne są narzędzia dostosowane do indywidualnych potrzeb, takie jak pełnomocnictwo pro futuro. Dzięki temu pełnomocnictwu, osoba pełnoletnia ma możliwość wyznaczenia pełnomocnika, który reprezentuje jej interesy w przypadku ograniczenia lub utraty zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji.
– Prace zespołu koncentrują się na opracowaniu rozwiązań pomagających każdej osobie pełnoletniej maksymalnie korzystać ze zdolności do czynności prawnych i ochronie jej interesów majątkowych. Ubezwłasnowolnienie zostanie zlikwidowane całkowicie, by nie można było ingerować w zdolność do czynności prawnych osoby pełnoletniej. Wynika to z zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych – wskazuje biuro MS. Osoby już ubezwłasnowolnione, po wejściu w życie nowych przepisów odzyskają pełną zdolność do czynności prawnych. Opracowane zostaną również przepisy przejściowe, które zapewnią im należytą ochronę i wsparcie.
Konkluzja:
Bez wątpienia, konieczne jest poświęcenie uwagi i pracy nad instytucją ubezwłasnowolnienia. Niemniej jednak, ze względu na szerokie zastosowanie tego narzędzia w różnych przypadkach. Zespół naszych prawników nie jest jednak do końca przekonany, czy całkowite wyeliminowanie go stanowiłoby optymalne rozwiązanie. Wyobrażam sobie sytuację, w której trudno byłoby wyznaczyć pełnomocnika dla osoby podlegającej ubezwłasnowolnieniu, zwłaszcza gdy nie jest w stanie komunikować się lub porozumiewać. Cieszy nas, że ministerstwo podjęło to zagadnienie i rozpoczęło prace nad nim. Jednak z perspektywy prawników w naszej kancelarii, istnieje również obawa, że po wprowadzeniu nowych przepisów osoby wcześniej ubezwłasnowolnione mogą przestać nimi być. Warto pamiętać, że orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu jest najbardziej interwencyjną formą ograniczenia zdolności do czynności prawnych, i sądy podejmują je po starannej analizie stanu faktycznego, opiniach biegłych. Dlatego też należy podejść do tego zagadnienia z dużą ostrożnością. Warto podkreślić, że naszym prawnikom chodzi głównie o całkowite ubezwłasnowolnienie, a w przypadku częściowego może być konieczne zweryfikowanie podejścia. Zespół prawniczy naszej kancelarii wyraża nadzieję, że prace nad tym zagadnieniem będą prowadzone z głębokim zrozumieniem i starannością.
