Pozorna umowa o pracę nie zawsze narusza prawo

Działania pozorne nie zawsze są związane z naruszeniem prawa, jednak w niektórych przypadkach mogą zostać zakwalifikowane jako takie, zwłaszcza gdy mają na celu wyłudzenie świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Jakie konsekwencje niesie za sobą zawarcie pozornej umowy o pracę? O tym omawiamy poniżej.

Pozorna czynność prawna, zgodnie z artykułem 83 § 1 Kodeksu cywilnego, oznacza oświadczenie woli skierowane do drugiej strony, które, choć złożone z jej zgodą, jest bezskuteczne z uwagi na pozorność. Jeśli takie oświadczenie zostało złożone w celu ukrycia innej czynności prawnej, jego ważność ocenia się na podstawie właściwości tej ukrytej czynności. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie tego oświadczenia, jeśli w rezultacie osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze. Zgodnie z artykułem 300 Kodeksu pracy, ten przepis ma zastosowanie również w kontekście prawa pracy.

Pozorność jest […] wadą oświadczenia woli polegającą na niezgodności między aktem woli a jej przejawem na zewnątrz, przy czym strony zgodne są co do tego, aby wspomniane oświadczenie nie wywołało skutków prawnych. Oświadczenie woli stron nie może wtedy wywołać skutków prawnych odpowiadających jego treści, ponieważ same strony tego nie chcą [wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z 23 czerwca 1986 roku, I CR 45/86].

Pozorna umowa o pracę a błąd, podstęp i groźba

W Kodeksie cywilnym wymieniono też inne wady oświadczeń woli:

• błąd – w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli; jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć (ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej); można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (art. 84 Kodeksu cywilnego);
• podstęp – jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej; podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (art. 86 Kodeksu cywilnego);
• groźba – kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe (art. 87 Kodeksu cywilnego).

W sytuacji błędu i podstępu, w przeciwieństwie do działania dla pozoru, osoba, która składa oświadczenie woli, zamierza wywołać skutki prawne wynikające z tego oświadczenia, ale brakuje jej wystarczającej wiedzy na temat towarzyszących mu okoliczności. Natomiast w przypadku groźby, składanie oświadczenia woli następuje pod przymusem, co nie zawsze ma miejsce w przypadku pozornej czynności prawnej.

Jeśli chodzi o świadczenia chorobowe, osoba będąca w zatrudnieniu podczas niezdolności do pracy z powodu choroby ma najpierw prawo do wynagrodzenia chorobowego, o którym mowa w art. 92 Kodeksu pracy, a po upływie określonych w tym przepisie okresów – do zasiłku chorobowego. Te świadczenia wynoszą 80% wynagrodzenia, jakie pracownik otrzymuje za pracę, z wyjątkiem przypadków, gdy niezdolność do pracy lub niemożność wykonywania pracy wynika z określonych sytuacji, takich jak ciąża, badania medyczne lub wypadek w drodze do pracy lub z pracy, wtedy wynoszą one 100% wynagrodzenia. Szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru tych świadczeń określono w ustawie z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Świadczenia chorobowe przysługują pracownikowi przez okres jego niezdolności do pracy z powodu choroby lub niemożności wykonania pracy, jednak nie dłużej niż przez 182 dni, chyba że niezdolność jest spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży, wtedy przysługują przez maksymalnie 270 dni. Po wyczerpaniu zasiłku chorobowego pracownik ma również prawo do świadczenia rehabilitacyjnego, które trwa do momentu odzyskania zdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy. Wysokość tego świadczenia zależy od okresu jego przyznania i wynosi odpowiednio 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przez pierwsze trzy miesiące, a potem 75% tej podstawy, chyba że niezdolność do pracy przypada w okresie ciąży, wtedy wynosi ono 100% tej podstawy.

Pozorna umowa o pracę w celu wyłudzenia świadczenia chorobowego

Motywacja za podpisaniem umowy o pracę w celach pozorowanych może głównie wynikać z chęci uzyskania nieuprawnionego świadczenia chorobowego. W takiej sytuacji strony nie mają zamiaru rzeczywiście nawiązać stosunku pracy, lecz chcą jedynie stworzyć pozory jego istnienia, aby w przypadku potwierdzenia niezdolności do pracy jedna ze stron, będąca pracownikiem (czyli osoba objęta ubezpieczeniem społecznym na wypadek choroby i macierzyństwa), mogła korzystać z przysługujących świadczeń chorobowych. Jednakże nie każde zachorowanie pracownika tuż po podpisaniu umowy o pracę świadczy o jej pozorności. W większości przypadków nie ma podstaw do podejrzeń o umowę pozorną. Aby ustalić, że rzeczywiście doszło do niewłaściwego zawarcia umowy o pracę, konieczne jest wykazanie, że strony od samego początku miały świadomość, iż umowa ta nie miała na celu rzeczywistego świadczenia pracy, co wyklucza ich zainteresowanie rzeczywistym jej wykonaniem.

W wyroku z 29 czerwca 2017 roku, III UK 172/16, Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych stwierdził: Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy. Pozorne zawarcie umowy o pracę (art. 83 § 1 kc) nie wiąże się ze świadczeniem pracy w tym sensie, że zatrudnienie w ogóle nie jest wykonywane („pracownik” w ogóle nie świadczy pracy), bądź jest wykonywane na innej podstawie niż umowa o pracę (w szczególności na podstawie umowy prawa cywilnego), bądź jest wyłącznie pozorowane (jakieś czynności faktyczne są przez „pracownika” wykonywane, ale nie rodzą one skutku w postaci istnienia stosunku pracy) […]. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował […]. Nie wystarcza jednak jakakolwiek praca, gdyż znaczenie ma dopiero praca przewidziana dla stosunku pracy. Jeśli taka praca jest wykonywana, to generalnie nie ma podstaw do stawiania zarzutu obejścia czy nadużycia prawa, czyli zawarcia zatrudnienia dla uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego wobec przewidywanej niezdolności do pracy w związku z ciążą. Pozorność umowy wynikająca z art. 83 kc w związku z art. 300 kp zachodzi, gdy pomimo zawarcia umowy praca nie jest w ogóle świadczona, ewentualnie okoliczności faktyczne jej wykonywania nie wypełniają cech stosunku pracy. Nie stanowi to wówczas tytułu ubezpieczenia społecznego […]. Ukształtowane zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego trafne zapatrywanie, że pozorność czynności prawnej jest okolicznością faktyczną, która podlega ustaleniu przez sądy merytorycznie rozpoznające sprawę. Obejmuje ona treść złożonych oświadczeń woli, zamiar wywołania skutków prawnych lub brak takiego zamiaru i akt utajnienia pozornego charakteru dokonywanej czynności prawnej.

Konsekwencją stwierdzenia pozorności umowy o pracę jest, w sferze świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, prawo żądania przez ZUS zwrotu pobranego nienależnie świadczenia chorobowego, przy czym żądanie takie może być skierowane do osoby, która to świadczenie otrzymała (pozornego pracownika) albo do płatnika (pozornego pracodawcy) – wybór należy do ZUS-u (por. uchwała Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2019 roku, III UZP 7/19).

Jak wynika z powyższego, istotnym wskaźnikiem pozwalającym ocenić, czy umowa o pracę jest pozorna, jest rzeczywiste świadczenie pracy. Nie wystarczy jedynie minimalne wypełnienie zobowiązań wynikających z umowy w celu udawania, że jest ona wykonywana, oraz wprowadzenia w błąd osób trzecich (w tym organu ubezpieczeniowego), jakoby umowa była zawarta i przestrzegana zgodnie z prawem. Minimalne wypełnienie umowy nie opiera się na zasadzie wymiany świadczeń, ponieważ strony umowy nie mają realnej intencji wykonywania swoich zobowiązań od samego początku, lecz jedynie starają się stworzyć pozory ich realizacji, aby ubezpieczony mógł korzystać z przywilejów ubezpieczeniowych.