Dziedziczenie po rodzicach – co przysługuje dzieciom i komu jeszcze?
Jeśli chodzi o dziedziczenie po rodzicach, kluczową kwestią jest, czy zostawił on testament. Testament może wyznaczyć beneficjentów dziedziczenia. Jednakże pominięte dzieci mają prawo do zachowku, chyba że zostaną wydziedziczone przez rodzica w testamencie, o czym będzie mowa później.
A co w sytuacji, gdy brak testamentu?
Tutaj przepisy Kodeksu Cywilnego decydują o tym, kto i w jakiej części odziedziczy majątek. Warto więc poznać zasady dziedziczenia po rodzicach w takiej sytuacji.
W przypadku braku testamentu, najbliżsi krewni zmarłego, czyli małżonek i dzieci, mają pierwszeństwo do dziedziczenia. Przepisy Kodeksu Cywilnego nakładają dwie istotne zasady:
- Małżonek oraz dzieci dziedziczą równo.
- Część przypisana małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta wartości całego spadku.
Przykład 1.
Zmarł Krzysztof i pozostawił żonę i dwójkę dzieci (syna i córkę). Nie napisał testamentu. Spadek po nim dostaną żona (1/3), syn (1/3) i córka (1/3).
Przykład 2.
Zmarła Maria, która pozostawiła męża i czwórkę dzieci. Nie napisała testamentu. Spadek po niej dostaną mąż (1/4), i każde z czwórki dzieci (po 3/16 spadku każde).
Co, jeśli w chwili śmierci rodzica, drugi z rodziców już nie żył? I zmarły nie pozostawił testamentu? Spadek dziedziczą tylko dzieci, w częściach równych. Rodzeństwo czy kuzyni zmarłego nie dostaną żadnej części spadku.
Przykład 3.
Zmarł Tomasz, który w chwili śmierci był już wdowcem. Pozostawił trójkę dzieci, nie napisał testamentu. Jego spadkobiercami będą dzieci – każde w 1/3.
Co jednak, jeśli któreś z dzieci zmarło przed rodzicem?
W takim przypadku decyduje, czy zmarłe dziecko pozostawiło własne potomstwo. Jeśli nie, to jego udział w spadku nie jest brany pod uwagę. Jeśli jednak zostawiło potomków, to to właśnie oni dziedziczą jego udział.
Przykład 4.
Jan zmarł w 2024 r. Miał trójkę dzieci. Jego najstarszy syn, Krzysztof, zmarł w 2010 r. Krzysztof nie miał potomków. W momencie śmierci Jana żyła jego córka i drugi syn oraz żona. Ponieważ najstarszy syn zmarł wcześniej i nie zostawił potomków, nie jest brany pod uwagę przy podziale spadku. W tej sytuacji spadek przypada w równych częściach żonie (1/3), córce (⅓) i drugiemu synowi (⅓).
Przykład 5.
Maria zmarła w 2024 r. Miała dwójkę dzieci (syna i córkę), ale córka zmarła wcześniej, w 2014 r. Córka Marii miała syna Adama (czyli wnuka Marii). W momencie śmierci Marii żyli: mąż, jej syn oraz wnuk Adam. Spadek przypada: mężowi (1/3), synowi (1/3) oraz wnukowi Adamowi (1/3).
Jakie składniki majątku rodziców stanowią spadek?
Co obejmuje majątek objęty spadkiem po zmarłym rodzicu? W przypadku, gdy rodzice utrzymywali rozdzielność majątkową, sytuacja jest klarowna – każde z nich posiadało osobisty majątek, który wchodzi w skład spadku po zmarłym rodzicu.
Jednakże w większości polskich małżeństw nie obowiązuje rozdzielność majątkowa, lecz wspólność majątkowa małżeńska. To, co małżonkowie nabyli w trakcie trwania małżeństwa, stanowi wspólny majątek. Oczywiście, każde z nich może także posiadać swój własny majątek osobisty, np. w przypadku otrzymania darowizny. Niemniej jednak, najczęściej znaczna część majątku cennego stanowi majątek wspólny małżonków. Po śmierci jednego z nich, wspólność majątkowa zostaje zakończona, a majątek wspólny podlega podziałowi na pół. Jedna połowa staje się majątkiem osobistym pozostałego przy życiu małżonka, podczas gdy druga połowa wchodzi w skład spadku po zmarłym. Dziedziczenie po rodzicach obejmuje więc te elementy, które stanowią spadek.
Przykład 6.
Anna i Jan K. w czasie trwania małżeństwa kupili działkę i zbudowali dom. Był to ich majątek wspólny małżeński. Następnie Jan K. zmarł. Po jego śmierci, 1/2 udziału w nieruchomości stała się wyłączną własnością jego żony, Anny K. Druga połowa weszła do spadku. Ponieważ zmarły Jan K. miał dwójkę dzieci, spadek po nim przypadł w równych częściach (po ⅓) żonie i każdemu z dzieci. Trzeba pamiętać, że do spadku weszła tylko połowa nieruchomości. Zatem każde z dwójki dzieci ma wprawdzie 1/3 udziału w spadku, ale daje każdemu z nich 1/6 udziału we własności nieruchomości. Pozostałe 4/6 należą do żony zmarłego (3/6 w wyniku podziału majątku wspólnego po śmierci, a 1/6 w wyniku dziedziczenia).
Dokument spadkowy, czyli jak wyłączyć dzieci z dziedziczenia?
W przypadku, gdy rodzic nie życzy sobie, aby dzieci odziedziczyły jego majątek, powinien sporządzić testament. W takim testamencie należy wyznaczyć innego beneficjenta dziedziczenia. Na przykład, można wskazać jedno dziecko jako spadkobiercę, pomijając drugie. Testament ma pierwszeństwo przed standardowymi zasadami dziedziczenia określonymi w Kodeksie cywilnym. W przypadku, gdy dziecko nie zostało wymienione w testamencie jako spadkobierca, nie dziedziczy ono majątku. Nie dochodzi wówczas do dziedziczenia po rodzicach. Niemniej jednak, dziecko wciąż ma prawo do zachowku (o którym więcej dalej).
Dopiero w przypadku braku ważnego testamentu dziedziczenie po rodzicach odbywa się zgodnie z zapisami Kodeksu cywilnego (jak opisano wcześniej).
Zachowek, czyli sytuacja, gdy dziecko zostało pominięte w testamencie Fakt, że rodzic nie uwzględnił dziecka w testamencie, nie oznacza, że zostanie ono całkowicie pozbawione dziedziczenia. W testamencie można wyłączyć dziedziczenie po rodzicach. Niemniej jednak, dziecko ma wówczas prawo do zachowku po zmarłym rodzicu. Obliczanie zachowku jest procesem dość złożonym, biorąc pod uwagę wcześniej otrzymane darowizny. W skrócie jednak, zachowek powinien wynosić połowę tego, co dziecko odziedziczyłoby, gdyby nie było testamentu. W przypadku niepełnoletniości dziecka lub jego trwałej niezdolności do pracy, zachowek jest większy, wynosi ⅔. Tak wynika z art. 991 Kodeksu cywilnego.
Przykład 7.
Helena miała trójkę dzieci. Jej mąż zmarł wcześniej. Gdyby Helena nie napisała testamentu, to każde z dzieci dostałoby w spadku po 1/3 jej majątku. Jednak Helena napisała testament i cały spadek przekazała swojemu przyjacielowi. Każde z dzieci może żądać od niego zachowku. Dzieci Heleny są pełnoletnie, nie są trwale niezdolne do pracy. Zatem każde może żądać jako zachowku połowy tego, co otrzymałoby, gdyby nie było testamentu. Daje to równowartość 1/6 spadku dla każdego z dzieci.
Czym jest wydziedziczenie dziecka? W niektórych sytuacjach konflikt między rodzicem a dzieckiem może być na tyle poważny, że rodzic decyduje się na wydziedziczenie dziecka. O co dokładnie chodzi?
Wydziedziczenie dziecka polega na tym, że spadkodawca określił w testamencie, iż dziecko nie tylko nie otrzymuje spadku, ale również nie ma prawa do zachowku. Warto przypomnieć, że jeśli w testamencie spadkodawca nie uwzględnił dziecka, to dziecko ma prawo do zachowku. Wydziedziczenie oznacza, że dziecko nie otrzyma nawet tej minimalnej części spadku.
Kiedy takie wydziedziczenie jest możliwe? Zdarza się to tylko w sytuacji, gdy osoba uprawniona do zachowku:
- świadomie i konsekwentnie narusza normy współżycia społecznego pomimo woli spadkodawcy; lub
- popełniła wobec spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub naruszyła ich godność; lub
- systematycznie zaniedbuje swoje obowiązki rodzinne wobec spadkodawcy.
