Popełnienie przestępstwa wywołuje wiele negatywnych skutków, w tym szkodę i krzywdę pokrzywdzonego. W postępowaniu karnym istnieje możliwość dochodzenia naprawienia wyrządzonej szkody lub uzyskania zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Proces ten regulowany jest m.in. przepisem art. 46 Kodeksu karnego (k.k.), który wprowadza zasady orzekania środków kompensacyjnych w postępowaniu karnym. Poniższy artykuł wyjaśnia, na czym polega ta procedura, jakie przesłanki muszą być spełnione oraz jakie są jej ograniczenia.
Rodzaje szkód i krzywd w prawie karnym
Szkoda i krzywda mogą przybierać różne formy. Wyróżnia się:
- Szkodę na osobie:
- Majątkową (np. koszty leczenia, utracony zarobek).
- Niemajątkową (krzywda) – cierpienia psychiczne i emocjonalne.
- Szkodę na mieniu:
- Stratę rzeczywistą (damnum emergens).
- Utracone korzyści (lucrum cessans), np. utracony zarobek, który mógłby zostać osiągnięty, gdyby nie przestępstwo.
Według wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 roku (sygn. IV CK 731/04): „Szkoda w rozumieniu art. 361 § 2 k.c. to różnica między stanem majątku poszkodowanego po wyrządzeniu szkody a stanem, jaki by istniał, gdyby szkoda nie nastąpiła.”
Zadośćuczynienie a odszkodowanie – kluczowe różnice
- Odszkodowanie to forma naprawienia szkody majątkowej, polegająca na wyrównaniu strat rzeczywistych lub utraconych korzyści.
- Zadośćuczynienie dotyczy krzywdy niemajątkowej, czyli wynagrodzenia za cierpienia psychiczne i emocjonalne.
Zgodnie z art. 46 § 1 k.k., sąd w postępowaniu karnym może orzec:
- Naprawienie szkody.
- Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
Kiedy sąd może zasądzić środki kompensacyjne?
Zadośćuczynienie lub naprawienie szkody może zostać orzeczone tylko w razie:
- Skazania sprawcy. Sąd może orzekać o środkach kompensacyjnych wyłącznie po wydaniu wyroku skazującego.
- Złożenia wniosku przez pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną. W przypadku braku wniosku sąd może orzekać o naprawieniu szkody lub zadośćuczynieniu z urzędu, lecz nie ma takiego obowiązku.
Z orzecznictwa wynika, że sąd nie może jednocześnie zasądzić naprawienia szkody i zadośćuczynienia (alternatywa łączna). Potwierdza to postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 09 lipca 2013 roku (sygn. II KK 161/13).
Nawiązka zamiast odszkodowania lub zadośćuczynienia
W przypadku znacznych trudności w orzeczeniu środków kompensacyjnych sąd może, zamiast tego orzec nawiązkę. Zgodnie z art. 46 § 2 k.k., maksymalna wysokość nawiązki wynosi 200 000 złotych.
Nawiązka może być orzeczona w szczególnych sytuacjach, np. gdy ustalenie szkody jest znacząco utrudnione. Ważne jest jednak, aby przeszkody miały charakter „znacznych trudności”, a nie zwykłych problemów, które da się przezwyciężyć.
Możliwość dochodzenia roszczeń w postępowaniu cywilnym
Zgodnie z art. 46 § 3 k.k., pokrzywdzony może dochodzić niezaspokojonej części roszczeń w drodze postępowania cywilnego. Ważne jest jednak, że w postępowaniu cywilnym nie można dochodzić roszczeń już prawomocnie orzeczonych w postępowaniu karnym.
Odpowiedzialność za uchylanie się od wykonania wyroku
Uchylanie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia może prowadzić do odpowiedzialności karnej (art. 244c k.k.). Sprawca może zostać ukarany karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, pod warunkiem, że działał w złej woli, tj. miał obiektywną możliwość wykonania wyroku, lecz tego nie zrobił.
Podsumowanie
Przepis art. 46 k.k. stwarza pokrzywdzonym możliwość szybszego dochodzenia zadośćuczynienia lub naprawienia szkody w ramach postępowania karnego, bez konieczności wszczynania dodatkowego postępowania cywilnego. Jest to szczególnie ważne dla osób, które nie chcą ponosić dodatkowych kosztów i emocjonalnego obciążenia związanego z kolejnymi procedurami.
Orzecznictwo sądów polskich jednoznacznie wskazuje na kluczowe aspekty stosowania art. 46 k.k., w tym możliwość orzekania nawiązki, zakres odpowiedzialności osób współuczestniczących w przestępstwie oraz ograniczenia związane z alternatywą pomiędzy zadośćuczynieniem a odszkodowaniem. Te przepisy stanowią istotne narzędzie ochrony praw pokrzywdzonych w postępowaniu karnym.
Informacje zawarte na stronie stanowią opis stanu prawnego na dzień publikacji i nie są poradą prawną w indywidualnej sprawie. Stan prawny od opublikowania może ulec zmianie. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie wpisu w celu rozwiązania problemów prawnych.
Masz pytania lub potrzebujesz pomocy – zapraszamy do kontaktu!
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553, tj. Dz. U. 2024 r. poz. 17.
Orzecznictwo:
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 roku, sygn. IV CK 731/04;
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2002 roku, sygn. IV CKN 382/00;
- Wyrok Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 6 kwietnia 2011 roku, sygn. III KK 399/10;
- Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2018 roku, sygn. V KK 66/18;
- Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 09 lipca 2013 roku sygn. II KK 161/13;
- Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 października 2014 roku, sygn. II Aka 185/14.
