Ubezpieczony pracownik ma prawo do przerwy w wykonywaniu pracy, jeżeli jego stan zdrowia ulegnie pogorszeniu, co skutkuje czasową niezdolnością do realizacji obowiązków zawodowych. Warunkiem koniecznym jest stwierdzenie tego faktu za pomocą zaświadczenia lekarskiego wystawionego przez uprawnionego lekarza. Mimo przyznania pracownikowi prawa do zwolnienia lekarskiego, na nim ciążą określone obowiązki. Obejmują one nie tylko przestrzeganie zaleceń lekarskich dotyczących rekonwalescencji, lecz również odpowiedzialne i zgodne z prawem postępowanie wobec pracodawcy.
POLECAMY: Koniec z L4 i urlopem chorobowym. Ogłoszono ogromne zmiany
Podczas zwolnienia lekarskiego pracownik ma ograniczone możliwości wykonywania pewnych czynności. Istotne jest przestrzeganie zaleceń lekarza oraz przyspieszających powrót do zdrowia procedur. Niemniej jednak, pracownik musi być świadomy, co jest dozwolone, a co niedozwolone podczas tego okresu. Pytanie, czy zwolnienie lekarskie pozwala na wykonywanie pracy, wymaga jasnej odpowiedzi.
Zwolnienie lekarskie – informacje ogólne
Zwolnienie lekarskie to ogólne pojęcie obejmujące sytuacje, w których lekarz, po przeprowadzeniu badania i analizie dokumentacji medycznej pracownika, stwierdza jego czasową niezdolność do wykonywania pracy. Potwierdza to stosownym dokumentem, czyli zaświadczeniem lekarskim. W dokumencie tym lekarz określa przyczynę niedyspozycji pracownika oraz okres, w którym zaleca powstrzymanie się od pracy ze względów zdrowotnych.
Głównym celem zwolnienia lekarskiego jest umożliwienie pracownikowi podjęcia leczenia i rehabilitacji, co ma doprowadzić do pełnego odzyskania zdolności do pracy w określonym czasie. Zwolnienie lekarskie może być również udzielane pracownikom, którzy przerwali pracę ze względu na konieczność opieki nad własnym chorym dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny.
Wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z przeznaczeniem – co to oznacza?
Skutkiem wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego przeznaczeniem jest utrata prawa do zasiłku chorobowego za cały okres przerwy od pracy. Jednoznacznie wynika to z określonych zapisów Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, zwanej dalej ustawą zasiłkową.
Ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia (art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej).
Powyższe sytuacje są identyfikowane w trakcie kontroli przeprowadzanej przez płatnika lub Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). W jaki sposób pracownik powinien postępować, unikając działań sprzecznych z celem zwolnienia lekarskiego? Ogólnie rzecz biorąc, pracownik jest zobowiązany do powstrzymywania się od wszelkich aktywności niezgodnych z celem zwolnienia od pracy, zwłaszcza tych, które mogą negatywnie wpłynąć na jego zdrowie i skutkować wydłużeniem okresu nieobecności z powodu choroby. W praktyce jednak zdarzają się sytuacje wymagające interpretacji, a w takich przypadkach przydatne są precedensy sądowe, w tym orzeczenia Sądu Najwyższego (SN).
Zgodnie z wyrokiem SN z 3 marca 2010 roku (sygn. akt III UK 71/09), z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej wynikają dwie niezależne podstawy utraty prawa do zasiłku, a mianowicie:
- Wykonywanie pracy zarobkowej podczas okresu niezdolności do pracy.
- Niewłaściwe wykorzystywanie zwolnienia, niezgodne z jego celem.
Wystarczy spełnienie jednej z tych przesłanek, aby stracić prawo do zasiłku.
Pracownik, któremu w zaświadczeniu lekarskim zalecono „leżenie”, powinien unikać wszelkich czynności mogących opóźnić powrót do zdrowia, zwłaszcza prac fizycznych, które mogą wpłynąć negatywnie na stan zdrowia. Przykłady takich czynności obejmują prace na działce, w gospodarstwie rolnym czy prace remontowe. Ponadto, niezgodne z właściwym korzystaniem ze zwolnienia lekarskiego są udział w targach, rekreacyjne wyjazdy (z wyjątkiem tych zalecanych przez lekarza, np. w celu poprawy zdrowia w uzdrowisku), a także wyjazdy związane z imprezami sportowymi czy rozrywkowymi.
Praca zarobkowa w trakcie zwolnienia lekarskiego jest traktowana jako naruszenie prawa do zasiłku chorobowego i obejmuje wszelką formę pracy. Warto podkreślić, że adnotacje lekarskie, takie jak „chory może chodzić”, nie są jednoznaczne i nie stanowią bezwzględnych zaleceń, zwłaszcza gdy uwzględnić ewentualne poprawy zdrowotne pacjenta oraz jego warunki życiowe. Sąd Apelacyjny w Katowicach, w wyroku z 12 listopada 2002 roku (sygn. akt III AU 3189/01), zauważył, że taka adnotacja nie upoważnia do wykonywania uciążliwych czynności w czasie zwolnienia lekarskiego. W szczególności nie oznacza to, że chory może w tym okresie podejmować pracę.
Takie wywody wynikają z długoletniej praktyki orzeczniczej Sądu Najwyższego (SN), w której nie tylko wykonywanie pracy na podstawie umowy o pracę, ale także podejmowanie określonych czynności na mocy umowy cywilnoprawnej (takie jak umowa zlecenia czy umowa o dzieło), prowadzenie działalności gospodarczej czy praca w gospodarstwie rolnym, są interpretowane jako działalność zarobkowa zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. SN odniosło się do tej kwestii w wyroku z 25 kwietnia 2013 roku, stwierdzając, że wykonywanie czynności mogących opóźnić powrót do zdrowia zawsze jest uznawane za niewłaściwe wykorzystanie zwolnienia, którego celem jest przywrócenie zdolności do pracy przez ubezpieczonego. Przeszkodą w osiągnięciu tego celu mogą być zarówno praca zarobkowa, jak i inne działania utrudniające proces leczenia i rekonwalescencji.
W ramach orzecznictwa sądowego ustalono, że nie można uznać za wykonywanie pracy zarobkowej działalności uzasadnionej względami społecznymi, środowiskowymi czy publicznymi, nawet jeśli ubezpieczony otrzymuje wynagrodzenie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy (zgodnie z wyrokiem SN z 5 kwietnia 2016 roku, sygn. akt II UK 171/15). Podobnie, podpisanie dokumentów finansowych w trakcie zwolnienia lekarskiego nie powinno być traktowane jako prowadzenie działalności gospodarczej, co prowadziłoby do utraty prawa do zasiłku chorobowego. Dodatkowo, uczestnictwo w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej, będące formą społecznej aktywności niektórych jej członków, oraz otrzymywanie rekompensaty w postaci ryczałtu nie powinno być uważane za wykonywanie pracy zarobkowej w okresie zwolnienia lekarskiego – taka opinia została wyrażona przez SN w wyroku z 4 listopada 2009 roku (sygn. akt I UK 140/09). Podobnie, udział w akcjach ratowniczych członków Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP), nawet przy otrzymywaniu ekwiwalentu zgodnie z Ustawą z dnia 24 sierpnia 1991 roku o ochronie przeciwpożarowej, nie powinien być traktowany jako praca zarobkowa w czasie zwolnienia lekarskiego – taki pogląd przedstawił SN w wyroku z 14 maja 2009 roku (sygn. akt I UK 351/08).
Skutki niewłaściwego wykorzystywania zwolnienia lekarskiego
Należy podkreślić, że podejmowanie pracy zarobkowej w okresie oficjalnie stwierdzonej niezdolności do pracy lub naruszanie celu zwolnienia lekarskiego może pociągnąć za sobą konsekwencje inne niż utrata uprawnienia do zasiłku chorobowego. Postępowanie pracownika w ramach art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej może być uznane w konkretnych sytuacjach za poważne naruszenie kluczowych obowiązków pracowniczych, co w efekcie może skutkować rozwiązaniem umowy o pracę z wypowiedzeniem lub nawet bez niego w trybie dyscyplinarnym.
Uprawnienia pracownika podczas zwolnienia lekarskiego
W okresie zwolnienia z powodu stwierdzonej niezdolności do pracy pracownik powinien przede wszystkim respektować zalecenia lekarza dotyczące terapii mającej na celu pełne zdrowienie. Niemniej jednak, osoba korzystająca ze zwolnienia lekarskiego ma prawo do podejmowania zwykłych czynności dnia codziennego, takich jak zakupy czy spacer, o ile nie ma przeciwwskazań ze strony lekarza. Dodatkowo, aktywności związane z rehabilitacją, takie jak odbiór przepisanych leków czy konieczność przeprowadzenia badań diagnostycznych, również są akceptowalne.
Warto zauważyć, że adnotacja lekarska na zwolnieniu, informująca, że „chory może chodzić” lub „chory musi leżeć”, nie stanowi problemu w przypadku pierwszej z nich. W sytuacji, gdy lekarz zaleca powstrzymanie się od aktywności ruchowej, pracownik powinien starannie przestrzegać tego zalecenia. W ocenie prawidłowości wykorzystania zwolnienia lekarskiego należy jednak zachować pewną elastyczność i zrozumienie, szczególnie w przypadku osób chorych, które nie mają dostępu do pomocy ze strony rodziny lub sąsiadów. W takich sytuacjach lekarz może rozważyć możliwość zapewnienia wsparcia, na przykład poprzez pomoc pielęgniarki środowiskowej.
Jeśli chodzi o pracowników uczących się, warto odwołać się do wyroku SN z 4 marca 1999 roku, w którym stwierdzono, że uczestnictwo w zajęciach szkolnych w okresie usprawiedliwionej nieobecności w pracy, zgodne z zaleceniami lekarza, nie jest naruszeniem obowiązków pracowniczych. Jest to stosunkowo liberalne podejście, uzasadnione koniecznością kontynuowania nauki, o ile nie wpływa negatywnie na zdrowie pracownika.
W przypadku zwolnień lekarskich wydanych z powodu konieczności opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny, wykonywanie codziennych czynności życiowych, w tym zastępstwo za osobę objętą opieką, nie powinno być traktowane jako niewłaściwe wykorzystanie zwolnienia lekarskiego.
Podsumowanie – zwolnienie lekarskie
Osoba będąca na zwolnieniu lekarskim powinna ściśle przestrzegać zaleceń lekarza, których celem jest pełne zdrowienie pacjenta. Chociaż pracownik, będąc nieobecnym z powodu choroby, może angażować się w zwykłe codzienne czynności, o ile nie ma wyraźnych przeciwwskazań medycznych. To szczególnie dotyczy osób ubezpieczonych, które są zwolnione z pracy z powodu konieczności opieki nad własnym dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny. Niemniej jednak, w okresie zwolnienia lekarskiego, pracownik nie powinien podejmować pracy zarobkowej ani nadużywać zwolnienia w sposób sprzeczny z jego celem. W artykule omówiono pewne wyjątki od tej reguły.
