Nieobecność w sądzie z powodu choroby może zostać usprawiedliwiona zaświadczeniem wystawionym przez lekarza sądowego. Jednak również zaświadczenie innego lekarza może skutkować odroczeniem rozprawy w procesie cywilnym lub wstrzymaniem czynności procesowej w procesie karnym. Co więcej, w przypadku nagłej choroby, odroczenie rozprawy lub wstrzymanie czynności może nastąpić nawet bez zaświadczenia lekarskiego.
Usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu choroby na rozprawie sądowej w procesie cywilnym, lub braku udziału w czynności procesowej w procesie karnym, zasadniczo wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego, potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie sądu w procesie cywilnym, lub odpowiednio, organu prowadzącego postępowanie w sprawie karnej. O tym świadczą bezpośrednio przepisy, takie jak art. 214 (1) par. 1 ustawy z dnia 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego oraz art. 117 par. 2a ustawy z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego.
Wspomniany sposób usprawiedliwiania nieobecności dotyczy stron, ich przedstawicieli ustawowych, pełnomocników, świadków i innych uczestników postępowania w procesie cywilnym. Podobnie dotyczy oskarżonych, świadków, obrońców, pełnomocników i innych uczestników postępowania w procesie karnym, których obecność była obowiązkowa lub którzy wnosili o dopuszczenie do czynności, będąc uprawnionymi do wzięcia w niej udziału.
Warto zaznaczyć, że zasady te nie mają zastosowania do osób pozbawionych wolności, których usprawiedliwianie niestawiennictwa z powodu choroby regulują odrębne przepisy.
Procedury związane z lekarzem sądowym oraz zasady wystawiania przez niego zaświadczeń określa ustawa z dnia 15.06.2007 r. o lekarzu sądowym. Zgodnie z tymi postanowieniami, lekarzem sądowym jest lekarz, który zawarł umowę o wykonywanie czynności lekarza sądowego z prezesem sądu okręgowego. Właściwy do wystawienia zaświadczenia jest lekarz sądowy, objęty wykazem lekarzy sądowych dla obszaru danego sądu okręgowego, związanego z miejscem pobytu uczestnika postępowania. Wykaz ten zawiera imiona, nazwiska, numery telefonów oraz miejsca, dni i godziny przyjęć lekarzy sądowych i może być dostępny na stronie internetowej sądu lub na tablicy ogłoszeń w siedzibie sądu.
Lekarz sądowy wystawia zaświadczenie po osobistym zbadaniu uczestnika postępowania i zapoznaniu się z dostępną dokumentacją medyczną. Jeżeli stan zdrowia uniemożliwia stawienie się na badanie, lekarz sądowy może przeprowadzić badanie w miejscu pobytu osoby. W przypadku pobytu uczestnika postępowania w szpitalu, lekarz sądowy może wydać zaświadczenie na podstawie udostępnionej dokumentacji medycznej, bez osobistego badania.
Lekarzowi sądowemu przysługuje wynagrodzenie za każde wydane zaświadczenie, finansowane z budżetu państwa.
Zaświadczenie wystawione przez lekarza spoza grona lekarzy sądowych jest, w pewnym zakresie, również akceptowane. Choć lekarz, na przykład lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), nie jest standardowo uprawniony do wystawiania zaświadczeń usprawiedliwiających nieobecność na rozprawie w procesie cywilnym lub brak uczestnictwa w czynnościach procesowych w procesie karnym, istnieją wyjątkowe sytuacje, w których niemożliwe jest uzyskanie zaświadczenia od lekarza sądowego. Przykłady takich sytuacji obejmują nagły stan chorobowy, przebywanie za granicą, trudności w uzyskaniu zaświadczenia z powodu godzin urzędowania lekarza sądowego lub inne uzasadnione przyczyny. W takich przypadkach zaświadczenie lekarskie wystawione przez lekarza POZ lub innego lekarza spoza grona lekarzy sądowych, potwierdzające niemożność udziału w rozprawie lub czynności procesowej z powodu choroby, może być uznane przez sąd jako podstawowe uzasadnienie nieobecności. Niemniej jednak, nadal obowiązuje konieczność przedstawienia oficjalnego zaświadczenia zgodnego z wymaganiami przepisów, takich jak art. 214 (1) k.p.c. lub odpowiednio art. 117 par. 2a k.p.k., chociaż może to być zrealizowane w późniejszym terminie.
Takie stanowisko wynika z precedensu Sądu Najwyższego, który podkreśla, że usprawiedliwienie nieobecności na rozprawie z powodu choroby powinno być zasadniczo oparte na zaświadczeniu lekarza sądowego. Niemniej jednak, oznacza to nie wyklucza konieczności dostarczenia formalnego zaświadczenia w późniejszym terminie, co potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego z dnia 9.08.2017 r., sygn. akt II KK 237/17.
Sąd Najwyższy podkreśla również, że rygorystyczne wymagania dotyczące należytego usprawiedliwienia niestawiennictwa nie powinny być bezrefleksyjne. Czasami nawet niepełne zaświadczenie lekarskie jednoznacznie wskazuje, że ze względu na charakter schorzenia, dana osoba faktycznie nie mogła pojawić się na rozprawie, a moment wystąpienia niedyspozycji utrudnił jej skontaktowanie się z lekarzem sądowym. W takich sytuacjach uzasadnione jest zaniechanie postępowania i wezwanie danej osoby do dostarczenia właściwego zaświadczenia w możliwie najszybszym terminie, zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26.04.2016 r., sygn. akt IV KK 114/16.
Warto także zauważyć, że już samo poinformowanie sądu o nagłej chorobie może skutkować odroczeniem rozprawy lub wstrzymaniem czynności procesowych, zwłaszcza w kontekście postępowania karnego. W takim przypadku, obowiązek wstrzymania czynności procesowych wynika bezpośrednio z art. 117 par. 2 k.p.k., gdy niestawiennictwo osoby uprawnionej do udziału w procesie wynika z nieprzewidywalnych przeszkód, takich jak nagła choroba czy pobyt za granicą, uniemożliwiających uzyskanie zaświadczenia lekarskiego od lekarza sądowego. Warto jednak podkreślić, że art. 117 par. 2a k.p.k., nakładający obowiązek przedstawienia zaświadczenia lekarza sądowego, nie powinien mieć pierwszeństwa nad art. 117 par. 2 k.p.k. Sąd Najwyższy wskazała, że oba te artykuły powinny być stosowane zgodnie z okolicznościami, a wymaganie zaświadczenia lekarza sądowego nie powinno być traktowane jako absolutne, bez zrozumienia rzeczywistych powodów nieobecności. Analogiczna sytuacja występuje w procesie cywilnym, gdzie odroczenie rozprawy na podstawie art. 214 par. 1 k.p.c. związane jest z nieobecnością strony procesu spowodowaną, na przykład, nagłą chorobą. W przypadku nieobecności pełnomocnika, świadka lub innego uczestnika postępowania, analogiczne skutki nie występują.
