Między małżonkami, wraz z zawarciem małżeństwa zgodnie z przepisami prawa, powstaje wspólność majątkowa. Oznacza to, że od tej pory małżonkowie posiadają majątek wspólny, który obejmuje zazwyczaj przedmioty nabyte w trakcie trwania małżeństwa przez oboje lub jednego z małżonków.
POLECAMY: Czy zdrada jest podstawą do rozwodu z orzekaniem o winie?
Warto podkreślić, że powstanie majątku wspólnego nie wyklucza posiadania przez małżonków osobistych majątków, do których zalicza się m.in. przedmioty nabyte przed zawarciem małżeństwa przez każdego z nich. Istnieje również możliwość, że małżonkowie w drodze umowy uregulują kwestie dotyczące udziałów w majątku wspólnym, wprowadzając np. rozdzielność majątkową, zwyczajowo znaną jako intercyza.
Zgodnie z artykułem 501 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO), udziały małżonków w majątku wspólnym są zazwyczaj równe w przypadku ustania umownej wspólności majątkowej. Niemniej jednak istnieje możliwość ustalenia nierównych udziałów na mocy umowy małżeńskiej. Bez względu na to, jak małżonkowie uregulowali tę kwestię, mają prawo domagać się ustalenia nierównych udziałów przez sąd na podstawie odpowiednich przepisów KRO. Ważne jest jednak zaznaczenie, że podział majątku wspólnego może nastąpić dopiero po ustaniu wspólności majątkowej.
Warto również wskazać, że wspólność ustawowa może ustąpić w różnych sytuacjach, takich jak rozwiązanie małżeństwa poprzez rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, umowne ustanowienie rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd, powstanie rozdzielności z mocy prawa w wyniku ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, a także w przypadku ustania wspólności wskutek śmierci jednego z małżonków.
Ochrona spadkobierców
W przypadku ustania wspólności majątkowej z powodu śmierci jednego z małżonków, udział w majątku przypada dziedzicom.
Prawo do domagania się nierównych udziałów przysługuje wszystkim dziedzicom jednocześnie, z wyjątkiem sytuacji, gdy jednym z nich jest żyjący małżonek dziedzica. W przypadku braku porozumienia między dziedzicami, konieczne jest rozstrzygnięcie przez sąd. Możliwość ustalenia nierównych udziałów nie zachodzi, gdy małżeństwo zostało unieważnione na wniosek prokuratora lub innej zainteresowanej osoby.
Kiedy można żądać ustalenia nierównych udziałów?
Sąd może orzec nierówne udziały w majątku wspólnym zgodnie z artykułem 43 § 2 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO), jeśli co najmniej jeden z małżonków zgłosi takie żądanie.
Sąd może zdecydować o nierównych udziałach, gdy spełnione są dwie przesłanki: małżonkowie przyczynili się do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz istnieją istotne powody uzasadniające takie nierówne udziały. Warto zauważyć, że obie te przesłanki muszą wystąpić jednocześnie, a sama ich pojedyncza obecność nie jest wystarczająca dla sądu, aby orzec o nierówności udziałów w majątku wspólnym.
Ustalenie nierównych udziałów może nawet skutkować całkowitym pozbawieniem jednego z małżonków udziału w majątku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r., sygn. II CR 268/76, Legalis). Żądanie ustalenia nierównych udziałów przez małżonków nie ulega przedawnieniu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1972 r., sygn. III CZP 83/72, Legalis), jednak nie jest możliwe po prawomocnym orzeczeniu o podziale majątku wspólnego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2017 r., sygn. III CSK 182/16, Legalis).
Przyczynienie się do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu
Przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumie się „wszelkie wysiłki podejmowane przez każdego z małżonków w celu utrzymania rodziny i zaspokojenia jej potrzeb”. Nie chodzi tu tylko o wysokość dochodów, ale także o to, jak są one wykorzystywane i czy nie są marnotrawione. Zgodnie z artykułem 43 paragraf 3 KRO, przy ocenie przyczynienia się do powstania majątku wspólnego istotne jest również osobiste zaangażowanie w wychowanie dzieci i prowadzenie gospodarstwa domowego.
Ważne powody
Konieczne jest również, aby zachodziła przesłanka „ważnych powodów”. Obejmuje to działania małżonka, takie jak porzucenie rodziny, zaniedbywanie obowiązków wobec niej lub długotrwała separacja. Zarówno winne zachowanie, jak nadużywanie alkoholu, jak i niewinne, jak choroba, mogą stanowić ważne powody.
Zdrada jako ważny powód
Zgodnie z decyzją Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2023 r. (sygnatura akt II CSKP 1401/22), uznanie winy jednego z małżonków za ważny powód uzasadniający nierówne udziały w majątku wspólnym może nastąpić w przypadku orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy jednej ze stron. W tej sprawie SN stwierdził, że zdrada małżeńska, a następnie opuszczenie rodziny, stanowi podstawę do odstąpienia od zasady równych udziałów w majątku wspólnym.
Podsumowanie
Zawarcie małżeństwa skutkuje powstaniem wspólności majątkowej między małżonkami, co oznacza, że poza majątkami osobistymi, posiadają oni również majątek wspólny. Z reguły udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Istnieje jednak możliwość umownego ustalenia nierównych udziałów na podstawie art. 501 KRO oraz ustalenia nierównych udziałów przez sąd na podstawie art. 43 par. 2 i 3 KRO. Wymagane jest spełnienie dwóch przesłanek: różnicowania wkładu małżonków w tworzenie majątku wspólnego oraz istnienia ważnych powodów, które mogą być wynikiem zarówno zachowań winnych, jak porzucenia rodziny, jak i czynników niezawinionych, jak choroba.
