Zachowek jest szczególną instytucją prawa spadkowego, która ogranicza możliwość rozporządzania majątkiem przez spadkodawcę. W europejskim systemie prawnym istnieją dwa główne modele dotyczące tej kwestii.
POLECAMY: Czy zachowek się przedawnia?
Pierwszy z nich to system niemiecki, zwany systemem rezerwy obowiązkowej. Polega on na tym, że spadkodawca nie może rozdysponować całym swoim majątkiem – pewna jego część musi zostać przeznaczona dla najbliższych, określonych przez prawo.
POLECAMY: Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe i nabyć spadek
Polskie prawo nie przyjęło tego rozwiązania. Spadkodawca ma prawo rozporządzać całym swoim majątkiem, ale musi liczyć się z konsekwencjami takiego działania. Ustawodawca preferuje pewną grupę osób (najbliższych spadkodawcy) poprzez przyznanie im roszczenia o zachowek. Zachowek to część spadku, którą osoby te odziedziczyłyby zgodnie z dziedziczeniem ustawowym. Jest to 1/2 lub 2/3 majątku spadkodawcy, w zależności od okoliczności.
W przypadku dziedziczenia testamentowego, spadek nabywa osoba trzecia na podstawie testamentu, a spadkodawca może pozostawić osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego (np. dzieci). Dzieci te odziedziczyłyby majątek po połowie. Zachowek w takiej sytuacji wynosi 1/2 z 1/2, czyli 1/4.
Jak dochodzić zachowku? Najczęściej dotyczy to testamentu, kiedy spadkodawca rozdysponował majątkiem poprzez testament. Wtedy osoby uprawnione do zachowku mają prawo do jego zapłaty.
Może zdarzyć się, że świadomy prawnie spadkodawca podaruje cały majątek osobie trzeciej przed śmiercią, aby spadkobiercy ustawowi nabyli majątek o niewielkiej wartości. Ustawodawca chroni te osoby, przewidując, że obdarowany jest zobowiązany do zapłaty zachowku, nawet przy dziedziczeniu ustawowym.
Taka sytuacja często występuje między rodzeństwem, kiedy jedno z nich opiekuje się rodzicem, który daruje cały majątek temu dziecku, a pozostałe rodzeństwo dziedziczy niewielki majątek. Wtedy dziecko, które nabyło nieruchomość na podstawie darowizny, ma obowiązek wyrównać roszczenia zachowku wobec rodzeństwa.
Roszczenia z tytułu zachowku mogą być realizowane dobrowolnie, gdy zobowiązany wypłaca odpowiednią kwotę osobom uprawnionym do zachowku, najczęściej dzieciom lub małżonkowi spadkodawcy. Jednak często potrzebna jest ingerencja sądu, który rozpoznaje powództwo o zapłatę zachowku. Proces ten jest skomplikowany, ponieważ ustalenie substratu zachowku, czyli majątku, od którego wylicza się procent należny osobie uprawnionej, wymaga uwzględnienia różnych składników majątku, w tym darowizn.
Czy zachowek obowiązuje zawsze i bezwzględnie? Zachowek ogranicza spadkodawcę, ponieważ pewna część majątku musi przypaść osobom bliskim spadkodawcy. Istnieją jednak wyjątki.
Spadkodawca może pozbawić prawa do zachowku osobę uprawnioną poprzez wydziedziczenie. Może to zrobić, jeśli osoba ta uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami życia społecznego, dopuściła się względem spadkodawcy lub bliskiej mu osoby umyślnego przestępstwa (np. przeciwko życiu, zdrowiu, wolności) lub uporczywie nie dopełnia obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
Czy prawo do zachowku podlega dziedziczeniu? Tak, ale w ograniczony sposób. Jeśli roszczenie o zapłatę zachowku jest wymagalne, a uprawniony do zachowku zmarł, roszczenie to przechodzi na osobę, która byłaby uprawniona do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 kodeksu cywilnego).
Jak obliczyć zachowek?
Najpierw należy ustalić potencjalny udział spadkowy, uwzględniając spadkobierców, którzy odrzucili spadek oraz tych, których uznano za niegodnych dziedziczenia. To stanowi podstawę do obliczenia zachowku.
Uwaga! Podobnie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia oraz spadkobierców wydziedziczonych w testamencie przez spadkodawcę.
Obliczając zachowek, nie musisz uwzględniać zapisów zwykłych i poleceń, ale doliczasz do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Generalnie nie dolicza się do spadku dwóch rodzajów darowizn:
- drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach;
- darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku, dokonanych więcej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku.
Ponadto, obliczając zachowek należny zstępnemu, nie trzeba doliczać darowizn, które spadkodawca uczynił, gdy nie miał zstępnych, chyba że taka darowizna została dokonana mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego.
Obliczając zachowek należny małżonkowi, nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę przed zawarciem małżeństwa.
Masz pytania lub potrzebujesz pomocy – zapraszamy do kontaktu!
Informacje zawarte na stronie stanowią opis stanu prawnego na dzień publikacji i nie są poradą prawną w indywidualnej sprawie. Stan prawny od opublikowania może ulec zmianie. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie wpisu w celu rozwiązania problemów prawnych.
